آموزش ابتدایی و توسعه
دکتر ابراهیم جعفری
اگر بر این باور باشیم که زیربنای توسعه هر کشوری از طریق آموزش و پرورش بنیان گذاشته میشود، بدون تردید ستونهای اصلی آن را باید در آموزش ابتدایی جست و جو کرد.این اهمیت به اندازهای است که بی توجهی به آن آثار زیانباری را در ابعاد مختلف بر پیکره پیشرفت و تعالی هر جامعهای بر جای میگذارد.
کودکی نخستین و مهمترین دوره زندگی آدمی است. به دلیل این که در این دوره ساختار شخصیتی و رفتاری انسان شکل میگیرد، ایام کودکی را دورانی سرنوشت ساز دانسته اند. اهمیت این دوران و آموزش ابتدایی در شکل گیری شخصیت،تربیت پذیری و کسب علم به اندازهای است که رسول گرامی اسلام(ص)در این باره فرموده اند: «حکایت کسی که در کودکی میآموزد، همانند نقش کندن بر سنگ است و حکایت کسی که در بزرگسالی میآموزد، همانند کسی است که بر آب مینویسد.»
«میتولیپمن» فیلسوف آمریکایی و بنیانگذار فلسفه برای کودکان در تجربیات آموزشی خود به این نتیجه رسیده است که فراگیران دورههای تحصیلی بالاتر که فاقد قدرت استدلال، تمیز و داوری هستند، در دوره ابتدایی این مهارت را نیاموخته اند. بستر اصلی این تجربهها دردوره ابتدایی توسط معلمان که گاهی جایگزین پدران و مادران در تعلیم و تربیت میگردند،پایه گذاری میشود. از این رو نقش معلمان این دوره بسیار حائز اهمیت است.مهمترین ویژگی دانش آموزان ابتدایی این است که از دوران تحصیلی آنها به عنوان «پنجره فرصت» در آموزش و پرورش یاد میشود؛ فرصتی ارزشمند که اگر از دست برود، دیگر کاری نمیتوان انجام داد.
شادروان دکتر حسین عظیمی (اقتصاد دان)که حق بزرگی نسبت به تهیه و تدوین مبانی توسعه(بومی) کشورمان بر گردن ما دارد، بر این اعتقاد است که «روزی توسعه در ایران شروع خواهد شد که از آموزش ابتدایی،فرهنگ سازی و باورهای لازم را برای این منظور آغاز نماییم. و قطعا تا زمانی که آموزش ابتدایی ایران متحول نشود، محال است که توسعه شکل بگیرد.» به نظر ایشان سرمایههای ما نه در چاههای نفت و بانکها،بلکه در دبستانها جمع شده اند.دکتر عظیمی میگوید:«زمانی که در آکسفورد استاد دانشگاه بودم،همکارانم میگفتند اگرچه شما استاد دانشگاه هستید،ولی اگر بخواهید معلم ابتدایی بشوید، باید آموزشهای ویژهای ببینید ؛چرا که دوران ابتدایی دنیای دیگری است.»
«داگلاس نورث» برنده جایزه نوبل سال ۱۹۹۳ نیز در مورد اهمیت و جایگاه آموزش ابتدایی چنین گفته است:«برای درک این که آیا جامعهای در آینده به توسعه خواهد رسید، به جای بررسی فن آوریهای آن جامعه که از ظواهر توسعه است، باید میزان خلاقیت، پرسشگری، تحرک، روحیه کار جمعی و تنوع طلبی کودکان آن کشور را سنجید. اگر میخواهید ببینید کشوری توسعه یافته است، به کارخانهها و صنایع آن نگاه نکنید؛ کافی است سری به مدارس آن بزنید. اگر محیط آموزشی و روشهای آموزشی آنان محیطی آرام،خلاق و نوآورانه بود، بدانید نسلی که در حال تربیت است،می تواند در آینده جامعه را با خلاقیت و نوآوری خود توسعه بخشد. از این رو برای فهم این که کشوری توسعه یافته و یا در حال توسعه است، نیازی به اندازه گیری درآمد ملی یا سرانه آن نیست ؛ کافی است به دبستانها برویم و به روان شناسی آموزش کودکان توجه کنیم؛ زیرا نطفههای توسعه در دبستانها بسته میشود.
از آنجا که اقتصاد کشور ژاپن مبتنی بر سرمایه انسانی،فن آوری پیشرفته و تولید کالا و خدمات کیفی است، انسان و تربیت او جایگاه ویژهای را به خود اختصاص میدهد.در نتیجه معلم،مدرسه، آموزش، برنامه ریزی و هرآنچه با پرورش و قیمتی ساختن انسان ارتباط دارد، حائز اهمیت میباشد. از این رو جا دارد ویژگیهای آموزش ابتدایی را در این کشور مورد بررسی قرار دهیم.
دراواخر قرن نوزدهم میلادی (دهه ۱۸۹۰)دولت ژاپن تصمیم گرفت مقام و جایگاه خود را در توسعه همه جانبه کشور افزایش دهد؛ به طوری که به مقام اول جهان برسد. پس از مطالعه و بررسی به این نتیجه رسیدند که کلید اصلی آن توجه به آموزش و پرورش دوره ابتدایی است. بنابراین از هر جهت (معلم، فضا، امکانات و…) بر این دوره تحصیلی تمرکز کردند و به هدف خود رسیدند.برخی از اهداف آموزش و پرورش پایه ابتدایی ژاپن عبارتند از: همکاری،درک متقابل، خوش قول بودن، خوب گوش دادن، سخت کوشی و با دقت اندیشیدن، مسئولیت پذیری، خوش اخلاق بودن، عشق ورزی به طبیعت، با احساس زیبا نگریستن، دوستی عمیق با پدر و مادر و احترام ویژه به آموزگاران و…
به این ترتیب در ساختار و نظام آموزش ابتدایی این کشور «پرورش شخصیت کودک» مورد توجه بی اندازه قرار گرفته است. یکی از موارد جالب توجه که در این مقطع بر آن تاکید میگردد،«کار گروهی(TEAM WORK) »
است. در مدارس ابتدایی ژاپن سعی بر این است که دانش آموزان علاوه بر فردمحوری، بتوانند به صورت گروهی به موفقیت برسند؛ در حالی که در مدارس ایران هنوز بچهها بر رقابتهای فردی اصرار دارند.
جا دارد فرازهایی از یک پیام زیبا را که چندی قبل با عنوان «تربیت نسل فردا در ژاپن» در شبکههای اجتماعی انتشار یافته بود، یادآور شوم.
۱ـ دانش آموزان همراه با معلمهای خود هر روز به مدت ۱۵ دقیقه به نظافت مدرسه میپردازند و این کار موجب تربیت نسلی متواضع و مشتاق نظافت میگردد.
۲ـ یکی از مواد درسی اول تا ششم ابتدایی «گامی به سوی اخلاق» است که اخلاق و شیوه تعامل با دیگران را آموزش میدهند.
۳ـ از اول ابتدایی تا سوم دبیرستان چیزی به نام مردودی وجود ندارد. چون هدف تربیت، نهادینه کردن مفاهیم و ساختن شخصیت است؛نه فقط تعلیم و تلقین
۴ـ کارگر نظافت و رفتگر را «مهندس بهداشت» مینامند و هر ماه پنج الی هشت هزار دلار آمریکایی به او میپردازند. برای ورود به این پیشه از داوطلبان آزمون کتبی و شفاهی به عمل میآورند.
۵ـ میانگین تاخیر در قطار در سال ۷ ثانیه است – مردمانی هستند که ارزش وقت را میدانند و با دقتی پایان ناپذیر بر دقیقه و ثانیه حریص هستند.
در حین نگارش این مقاله با مطالعه اخبار متوجه شدم روزهای چهارم و پنجم ماه جاری(دی ماه ۱۳۹۴) همایش ملی آموزش ابتدایی و تجلیل از دکتر غلامحسین شکوهی پدر علم تعلیم و تربیت ایران در زادگاهش بیرجند برگزار شده و رئیس محترم جمهوری جناب آقای دکتر روحانی پیامی را به این همایش ارسال نموده اند. در این پیام ضمن ادای احترام به دکتر شکوهی آمده است: در منظومه بزرگ عوامل موثر بر فرهنگ جامعه، مقطع ابتدایی از اساسیترین و مهمترین مقاطع تحصیلی است و به جرات میتوان گفت هیچ یک از دورههای تحصیلی از چنین اهمیتی برخوردار نیست ؛ چرا که اساس و شالوده شخصیت فکری و اجتماعی فرد در آن بنیان نهاده میشود.
دکتر غلامحسین شکوهی اولین وزیر آموزش و پرورش نظام جمهوری اسلامی پس از پیروزی انقلاب و دارای ۶۰ سال سابقه علمی، چهره ماندگاری است که با ۸۹ سال سن هنوز هم در سپهر تعلیم و تربیت ایران زمین میدرخشد. او که از شاگردان «ژان پیاژه» و عاشق کودکان در مدارس است، در کتاب ارزشمند «مبانی و اصول آموزش و پرورش» مینویسد: «کتاب حاضر را از روی بلندپروازی و با فروتنی تمام به معلمان تقدیم داشته ام. چنانچه همکاران گرامی این پیشکش را به حق شایسته خویش ندانند، با اجازه خودشان آن را به کودکان که همه باید در خدمت آنان باشیم، تقدیم خواهم کرد. باشد که یکی از دو گروه به دیده اغماض با حسن قبول در آن بنگرد.»
دکتر شکوهی کودک را در نظام تعلیم، کانون توجه قرار میدهد و شرط لازم معلمی را پذیرش کودک به عنوان انسانی مستقل و دارای ویژگیهایی میداند که باید آنها را شناخت و سپس به پرورش و آموزش او پرداخت.از جمله آثار استاد «روش آموختن حساب و هندسه، مبانی اصول آموزش و پرورش با ۲۷ بار تجدید چاپ»، «تعلیم و تربیت و مراحل آن با ۲۰ بار تجدید چاپ» و در بخش ترجمه «تعلیم و تربیت»تالیف امانوئل کانتو و «مربیان بزرگ» تالیف ژان شاتو است.
با آرزوی سلامتی و تندرستی برای دکتر شکوهی مناسب میدانم از مرحوم علی بخش نوروزی معلم فداکارمقطع ابتدایی در روستای طسوج از توابع شهر چرام استان کهگیلویه و بویر احمد یاد کنم که در روز ۲۵ آذرماه سال جاری هنگام بازگشت به شهر در سوز و سرما گرفتار شد و خودروی او در میان انبوه برف زمین گیر
شد و بر اثر سرما زدگی جان شیرین خود را از دست داد. یادش گرامی و نامش جاویدان باد. امیدوارم وزارت آموزش و پرورش قدر و منزلت معلمهای بزرگوار ابتدایی را دانسته و نیازهای آنها را بیش از گذشته برآورده سازد.
خردمند به دانش راه رفتند
به دانایی ز کار آگاه رفتند
دانش گر بیابی کیمیایی
دهد خاک وجودت را بهایی۱
——————
پینویسها:
۱ـ مولانا محمدابن حسام خوسفی