راههای ارتقاء منزلت اجتماعی معلمان

راههای ارتقای منزلت اجتماعی معلمان

مؤلفان:احد نویدی

عضو هیأت علمی پژوهشکده تعلیم و تربیت

محمود برزگر

کارشناسی مسؤول ارزش‏یابی برنامه‏های درسی سازمان پژوهش

و برنامه‏ریزی آموزشی

معرفی مقاله

نویسندگان مقاله به منظور مطالعهء وضع موجود منزلت اجتماعی معلم در شهر تهران و شناسایی‏ راههای ارتقای آن،تعداد ۲۰۰ نفر از معلمان زن و مرد شهر تهران را از پنج منطقهء آموزشی به شیوهء تصادفی طبقه‏ای انتخاب و نظرات آنان را به وسیلهء مقیاس سنجش منزلت اجتماعی معلم جمع‏آوری‏ کردند.هم‏چنین،نظرات ۳۳ نفر از صاحب‏نظران‏ تعلیم و تربیت را که به شیوهء غیر تصادفی و براساس‏ در دسترس بودن،انتخاب شده بودند،از طریق‏ مصاحبه انفرادی جمع‏آوری کردند.سپس نتایج‏ پژوهش را براساس ترکیب نظرات دو گروه یادشده

تنظیم کرده و راه‏کارهایی برای انجام اقدام‏های لازم‏ به دست‏اندرکاران پیشنهاد داده‏اند.

نویسندگان،برمبنای پژوهش خود و سایر شواهد پژوهش موجود نتیجه گرفته‏اند که منزلت اجتماعی‏ معلمان تهران نسبتا پایین است.معلمان مورد مطالعه‏ منزلت خود را پایین ارزیابی کرده‏اند.صاحب‏نظران‏ تعلیم و تربیت نیز اعتقاد دارند که معلمان از منزلت‏ اجتماعی شایسته‏ای برخوردار نیستند.در بخش‏ نتیجه‏گیری،مؤلفان راه‏کارهای مناسب برای خود ارتقای‏ منزلت اجتماعی معلم را به شرح زیر خلاصه‏ کرده‏اند:

۱-ارتقای جایگاه تعلیم و تربیت از طریق تغییر سیاست‏های کلان کشور در جهت اولویت دادن به‏ سرمایه‏گذاری در تعلیم و تربیت

۲-تأمین امکانات مالی و رفاهی و رفع فقر و محرومیت از زندگانی معلمان

۳-اصلاح شیوه‏های گزینش و تربیت معلم و تلاش برای جذب و پرورش معلمان شایسته و با کفایت

۴-اجرای سیاست تمرکززدایی و فراهم کردن‏ زمینهء مشارکت همه‏جانبهء معلمان در آموزش و پرورش

۵-ایجاد تشکل‏های صنفی برای دفاع از حقوق‏ معلمان و حریم تعلیم و تربیت

۶-استقرار انضباط اجتماعی و اقتصادی و برقراری عدالت اجتماعی

۷-افزایش کارایی نظام آموزش از طریق اصلاح‏ مدیریت نیروی انسانی و استقرار نظام شایسته‏ سالاری

۸-سخت‏کوشی و تلاش مسؤولانهء معلمان برای‏ افزایش دانش،تخصص،انگیزش،مناعت طبع و سایر صلاحیت‏های حرفه‏ای و در عین حال،پرهیز آنان از کم‏کاری،فراز از مسؤولیت،مظلوم‏نمایی و تحریک حسّ ترحّم دیگران.

این مقاله توسط آقایان احد نویدی-عضو هیأت‏ علمی پژوهشکدهء تعلیم و تربیت-و محمود برزگر -کارشناس مسؤول سازمان پژوهش-تنظیم و در اختیار فصلنامهء تعلیم و تربیت قرار داده شده است‏ که بدین وسیله از نویسندگان محترم تشکر می‏شود.

فصلنامه

مقدمه

تعلیم و تربیت انسان از بدو پیدایش مورد توجه بوده اما اهمیت آن در قرون اخیر به‏طورافزاینده‏ای آشکار شده است.درحال‏حاضر،آموزش و پرورش کلید توسعهء جوامع محسوب می‏شود و موفقیت و سعادت ملت‏ها به‏ کیفیت تعلیم و تربیت آن‏ها بستگی دارد.”بدون تردید آیندهء هر کشوری را می‏توان از سیمای کنونی آموزش و پرورش آن دریافت‏”(غلامی،۱۳۷۹).

اهمیت تعلیم و تربیت به عوامل آن قابل تعمیم است و در میان عوامل‏ تعلیم و تربیت “معلم‏”مهم‏ترین عامل تلقی می‏شود.”درحقیقت،هیچ‏ کشوری نمی‏تواند از سطح معلمانش بالاتر رود”(دهقان،۱۳۷۶).

اگر بخواهیم به یک جامعهء متعادل و انسانی برسیم،باید معلم را مورد توجه‏ قرار دهیم(خاتمی،۱۳۷۶).

مطالب بالا بیانگر نقش حساس معلمان در فزایند تعلیم و تربیت است. درک حساسیت این نقش و ارزش نهادن بر آن از سوی عموم مردم جامعه،به‏ مفهومی اشاره دارد که در جامعه‏شناسی معادل منزلت اجتماعی‏۱است.

منزلت یا پایگاه اجتماعی،آن شأن یا مقام و موقعیتی است که برای یک فرد در جامعه قایل‏اند،یا تلقی و ذهنیتی است که دیگران از آن‏چه شخص هست، دارند(نیک گهر،۱۳۶۹؛به نقل از شعبانی،۱۳۷۸).پایگاه اجتماعی،ارزشی‏ است که یک گروه در یک نقشه می‏نهد(آریانپور،۱۳۵۶).اگر جامعه را به یک‏ ساختمان تشبیه کنیم و هر فرد یا گروه را در یکی از این طبقات این ساختمان‏ در نظر بگیریم،هر طبقه از این ساختمان که افراد یا گروه‏ها در آن قرار گرفته‏اند،منزلت آن‏ها را نشان می‏دهد.البته،منزلت اجتماعی متغیری فرضی‏ است و پیوندهای بسیاری با افکار عمومی دارد؛بنابراین،قابل مشاهده و اندازه‏گیری نیست.قرار گرفتن افراد و گروه‏ها در هریک از مراتب اجتماعی،با توجه به ارزش‏های حاکم از جامعه‏ای به جامعهء دیگر متفاوت است؛زیرا

درجهء اهمیت عوامل تعیین‏کنندهء منزلت اجتماعی(شغل،تحصیلات،دارایی، درآمد،پیشینهء خانوادگی،تعلق قومی و نژادی،وابستگی حزبی،دین و…)در جوامع مختلف یکسان نیست.

در این مقاله،موضوع بحث ما نقش معلم و ارزشی است که جامعه برای او قایل می‏شود.ایفای شایستهء نقش معلم مستلزم این است که معلمان از منزلت‏ اجتماعی بالایی برخوردار باشند.باوجوداین،شواهد موجود نشان می‏دهد که‏ منزلت اجتماعی معلم به‏طورفزاینده‏ای کاهش می‏یابد.تنزل سطح اجتماعی‏ حرفهء معلمی با کاهش نسبی قدرت خرید در ارتباط است.این واقعیت که‏ فارغ التحصیلان پسر تمایل کم‏تری برای ورود به حرفهء معلمی نشان‏ می‏دهند،نشانهء پایین بودن موقعیت اجتماعی معلمان است.در بعضی‏ کشورها،معلمی بیش‏تر به عنوان حرفهء زنان درنظر گرفته می‏شود(مختاری، ۱۳۷۲).پایین بودن منزلت اجتماعی معلم در اکثر کشورهای جهان دیده می‏شود و به همین دلیل،این موضوع محور بحث مجامع و محافل بین المللی قرار گرفته است.چهارمین گزارش یونسکو دربارهء آموزش و پرورش جهان،به‏ بررسی نقش و منزلت اجتماعی معلمان در جهانی که دستخوش تغییرات سریع‏ است،اختصاص دارد.این گزارش به تفصیل،اعتبار اظهاراتی را که به‏کرّات در مورد کاهش منزلت اجتماعی معلمان شنیده می‏شود،مورد تأیید قرار می‏دهد و اشاره می‏کند که ایجاد تغییراتی در حوزهء ارتباطات و اطلاعات و نیز برخی‏ سیاست‏های آموزشی رایج و به ظاهر غیر مفرضانه،بر موقعیت معلمان تأثیر منفی می‏گذارد.در این گزارش،به نحو متقاعدکننده‏ای استدلال شده است که‏ آن‏چه درحال‏حاضر در اکثر کشورها از معلمان انتظار می‏رود،با پاداش‏ها و حقوقی که دریافت می‏کنند.تناسبی ندارد.(آنتون دی گراو۲،۱۹۹۸).این وضع، جامعهء جهانی را که پنجاه و هفت میلیون معلم در آن مشغول به کارند،نگران

کرده و به همین دلیل،تلاش‏هایی برای مطالعه و معرفی راههای ارتقای منزلت‏ اجتماعی معلمان آغاز شده است.

بیان مسأله و ضرورت انجام پژوهش

سرنوشت نزدیک به ۳/۱ جمعیت کشور(حدود ۱۹ میلیون دانش‏آموز)،به‏ عملکرد معلمان-که عاملان اصلی اجرای برنامه‏های مدون آموزش و پرورش‏اند-گره خورده است.معلمان در فرایند آموزشی و پرورش نقش‏ کلیدی دارند و به قول پیاژه روان‏شناسی نامدار معاصر،زیباترین طرح اصلاح و بازسازی نظام آموزشی درصورتی‏که معلم به تعداد کافی و باکیفیت مطلوب‏ در اختیار نباشد،با شکست روبه‏رو خواهد شد(صافی،۱۳۷۶).برای این که‏ معلمان،به عنوان رکن اصلی آموزش و پرورش،بتوانند نقش خود را در فرایند تعلیم و تربیت به‏درستی ایفا کنند،باید از منزلت و موقعیت اجتماعی‏ شایسته‏ای برخوردار باشند.اگر باور عمومی بر این باشد که‏”بهترین‏ها، بهترین‏ها را می‏سازند”به منزلت معلمان بیش‏تر توجه خواهد شد و تلاش و کوشش جهت اجرای منزلت اجتماعی معلمان اهمیت فوق العاده‏ای خواهد یافت.

معلمی که از منزلت اجتماعی والایی برخوردار است،می‏تواند الگویی‏ مطلوب برای دانش‏آموزان باشد.براساس مطالعات انجام‏شده،در کشورهایی‏ که از نظر آموزش و پرورش پیشرفته‏اند،معلمان از منزلت بالایی برخوردارند، شمار داوطلبان این حرفه از بسیاری مشاغل دیگر بیش‏تر است.ژاپنی‏ها اعتقاد دارند که‏”شایستگی نظام آموزشی به اندازهء شایستگی معلمان آن است‏” (امین ورزلی،۱۳۷۹).تحقیقات نشان می‏دهد که تقریبا در همهء کشورهای

اروپایی،معلمان به‏رغم دریافت حقوقی معادل یک کارگر نیمه‏ماهر از منزلت‏ اجتماعی بالایی برخوردارند(براهنی،۱۳۵۴).

در متون و منابع اسلامی و ملی،اعم از سخنان انبیا،بزرگان دین و اشعار شاعران،شواهد متعددی دربارهء ضرورت بزرگداشت،احترام و ارتقای جایگاه‏ و منزلت معلم به چشم می‏خورد.حضرت علی(ع)می‏فرماید:”من علّمنی حرفا فقد صیرنی عبدا”.با توجه به آن‏چه در مقدمه بیان شد،به نظر می‏رسد که‏ معلمان در جامعهء ما باید از جایگاه ویژه‏ای برخوردار باشند.بااین‏حال،با مطالعهء برخی منابع و نوشته‏ها و هم‏چنین شواهد موجود درمی‏یابیم که معلمان‏ احترام و منزلت شایستهء خود را نزد دانش‏آموزان،اولیا،صاحبان مشاغل‏ مختلف و عامهء مردم تا حدودی از دست داده‏اند؛به‏طوری‏که نگاه ترحّم‏آمیز به معلمان به صورلت امری طبیعی درآمده است.درحال‏حاضر،عده‏ای از معلمان نه‏تنها به شغل خود افتخار نمی‏کنند بلکه معلم بودن به آن‏ها احساس سرشکستگی می‏دهد.هم‏چنین،این نگرش در جامعه ایجادشده‏ است که اغلب افرادی که به حرفهء معلمی روی می‏آورند،در تصدی مشاغل‏ دیگر توفیقی نیافته یا سرمایه‏ای برای فعالیت‏های اقتصادی و تجاری نداشته‏اند. در چنین شرایطی،منفی بودن نگرش نسل جوان به شغل معلمی چندان‏ تعجب‏آور نیست.

اگرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی،برای تجلیل از مقام معلم کارهایی‏ نظیر نام‏گذاری یک روز به نام معلم،انتخاب و معرفی معلمان نمونه و قدردانی‏ از آن‏ها و…انجام شده است اما این‏گونه اقدام‏ها نیز در ارتقای مقام معلم‏ چندان مؤثر نبوده‏اند و چنین به نظر می‏رسد معلمان هنوز هم از شأن و منزلت‏ بایسته و شایسته‏ای برخوردار نیستند و حتّی منزلت اجتماعی آنان به‏طور فزاینده‏ای تنزل می‏یابد.این وضع سبب روی‏گردانی افراد باهوش و مستعد از حرفهء معلمی،افت کیفیت آموزشی و ناکامی نظام آموزشی در پرورش محصول

مناسب می‏شود؛بنابراین،می‏توان گفت که بزرگداشت معلمان و شناسایی‏ راه‏کارهای کارآمد جهت اعتلای منزلت آنان،به اندازهء خود تعلیم و تربیت‏ اهمیت دارد.سؤالی که در این‏جا پیش می‏آید این است که برای تحقق‏ بخشیدن به هدف یادشده کدام شیوه‏ها کارآمد و مناسب‏اند.به‏عبارتی،چه‏ باید کرد تا معلم‏”قدر بیند و بر صدر نشیند”.بر این اساس،وجود ابهام دربارهء راه‏کارهای مؤثر و مناسب برای بالا بردن شأن معلمان،مسألهء اصلی پژوهش‏ حاضر را تشکیل می‏دهد.انتظار می‏رود که با انجام پذیرفتن این پژوهش، شیوه‏ها و راه‏کارهای مؤثر جهت ارتقای منزلت عنصر کلیدی آموزش و پرورش(معلم)شناسایی و معرفی شوند و این امر و به بهبودد کیفی تعلیم و تربیت در کشور منجر گردد.

هدف‏های پژوهش

مطالعه و شناسایی راه‏کارهای مناسب برای ارتقای منزلت اجتماعی معلم، هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می‏دهد.هدف‏های ویژه تحقیق در سؤال‏های پژوهش مستترند.

سؤال‏های پژوهش

۱-معلمان تهران از لحاظ اجتماعی در چه جایگاهی واقع شده‏اند؟آیا منزلت اجتماعی معلمان تهران واقعا پایین است؟دلایل و شواهد ناظر بر پایین‏ بودن منزلت اجتماعی معلمان کدام‏اند؟

۲-آیا تغییر سیاست‏های کلان کشور در جهت اهمیت دادن به توسعه منابع‏ انسانی و اولویت دادن به سرمایه‏گذاری در تعلیم و تربیت،می‏تواند منزلت‏ اجتماعی معلمان را ارتقا دهد؟

۳-آیا منزلت اجتماعی معلمان از حقوق و مزایای آنان متأثر می‏شود؟آیا می‏توان از طریق افزایش حقوق و دستمزد،فراهم کردن امکانات رفاهی و رفع‏ فقر و محرومیت از زندگی معلمان،منزلت اجتماعی آنان را ارتقا داد؟

۴-آیا شأن و منزلت اجتماعی معلمان،از وضع موجود گزینش و تربیت‏ معلم متأثر می‏شود چگونه؟

۵-آیا اجرای سیاست تمرکززدایی و استفاده از راه‏کار مشارکت همه‏جانبهء معلمان در آموزش و پرورش و توسعهء نقش معلمان می‏تواند به ارتقای منزلت‏ اجتماعی معلم کمک کند؟

۶-آیا ایجاد تشکل‏های صنفی در میان معلمان برای دفاع از حقوق صنفی‏ آنان و حریم تعلیم و تربیت می‏تواند شأن معلمان را در جامعه ارتقا دهد؟

۷-آیا بی‏نظمی‏های اجتماعی و اقتصادی،در پایین بودن منزلت اجتماعی‏ معلمان مؤثرند؟آیا استقرار انضباط اجتماعی و اقتصادی در جامعه می‏تواند به‏ ارتقای منزلت اجتماعی معلم کمک می‏کند؟

۸-آیا اصلاح مدیریت نیروی انسانی(ارزش‏یابی دقیق از عملکرد معلمن، اعمال انضباط شایسته،توزیع عادلانهء فرصت‏ها و…)می‏تواند منزلت اجتماعی‏ معلم را ارتقا دهد؟

روش تحقیق

روش پژوهش حاضر که با توجه به ماهیت،هدف،سؤال‏های تحقیق و وسعت امکانات اجرایی انتخاب‏شده،زمینه‏یابی است.برای انجام این تحقیق، ابتدا نمونه‏ای از معلمان شهر تهران انتخاب شد و نظریات آنان دربارهء منزلت‏ اجتماعی معلم و راههای ارتقای آن،از طریق پرسش‏نامه‏ها جمع‏آوری گردید. علاوه بر این،نظریات،تعدادی از صاحب‏نظران تعلیم و تربیت از طریق‏ مصاحبه انفرادی گردآوری شد.داده‏های کمّی با استفاده از روش‏های آمار

توصیفی(محاسبه درصد فراوانی،میانگین،انحراف استاندارد،تشکیل جداول‏ فراوانی)پردازش شد و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.داده‏های کیفی‏ حاصل از مصاحبه با صاحب‏نظران نیز با استفاده از روش‏های ناظر بر مطالعات‏ کیفی(طبقه‏بندی،تلخیص و ترکیب)تجزیه و تحلیل شد.در این بخش،روش‏ انجام تحقیق شامل جامعهء آماری،نمونه آماری،شیوهء نمونه‏گیری،ابزارهای‏ تحقیق،شیوهء جمع‏آوری داده‏ها و شیوهء تجزیه و تحلیل داده‏ها به تفصیل بیان‏ شده است.

جامعه آماری و منابع داده‏ها۱

معلمان،مدیران‏و معاونان واحدهای آموزشی مناطق نوزده‏گانهء آموزش و پرورش شهر تهران،جامعهء آماری این پژوهش را تشکیل می‏دهند.منابع داده‏ها شامل مدیران،معاونان و معلمان شاغل در واحدهای آموزشی شهر تهران، صاحب‏نظران تعلیم و تربیت(کارشناسان ارشد آموزش و پرورش و استادان‏ دانشگاه)و اسناد و مدارک علمی بوده است.

نمونه آماری‏ الف-حجم نمونه:

تعداد ۲۰۰ نفر از معلمان،مدیران و معاونان واحدهای آموزشی از مناطق‏ آموزش و پرورش شهر تهران و ۳۳ نفر از صاحب‏نظران تعلیم و تربیت انتخاب‏ شدند و مورد مطالعه قرار گرفتند.

(۱)-در این زمینه‏یابی،برای توصیف وضع موجود و شناسایی راههای ارتقای منزلت اجتماعی‏ معلم از روش متفاوت جمع‏آوری داده‏ها یعنی روش triangulation (مثلثی کردن)استفاده‏ شده است.

ب-شیوهء نمونه‏گیری:

نمونه آماری به شیوهء تصادفی طبقه‏ای،در چند مرحله به شرح زیر انتخاب‏ شد.

۱-مناطق نوزده‏گانه شهر تهران به پنج ناحیهء جغرافیایی(شمال،جنوب، شرق،غرب و مرکز)تقسیم شد و از هر ناحیه یک منطقه به‏طورتصادفی‏ انتخاب گردید.مناطق منتخب شامل مناطق ۳،۱۷،۱۳،۵ و ۱۱ بود.

۲-از هریک از مناطق منتخب،شش واحد آموزشی(یک واحد آموزشی‏ پسرانه و یک واحد آموزشی دخترانه از هر دورهء تحصیلی)از روی فهرست‏ مدارس به‏طورتصادفی انتخاب شد.

۳-از هر واحد آموزشی منتخب،۶ تا ۷ نفر از کارکنان آموزشی به صورت‏ تصادفی انتخاب شدند و به پرسش‏نامهء تحقیق پاسخ دادند.

برای انتخاب صاحب‏نظران تعلیم و تربیت،از شیوهء غیر تصادفی استفاده شد. این افراد براساس تشخیص محقق و همکارانش انتخاب شدند و در جریان یک‏ مصاحبهء انفرادی،به پرسش‏های مصاحبه‏گر پاسخ گفتند.

داده‏های مورد نیاز

۱-نظریات افراد و گروه‏های نمونهء آماری شامل معلمان،مدیران و معاونان‏ واحدهای آموزشی مناطق نوزده‏گانهء آموزش و پرورش شهر تهران.

۲-نظریات صاحب‏نظران تعلیم و تربیت(استادان دانشگاه،کارشناسان ارشد آموزش و پرورش)

۳-نظریات و اندیشه‏های بیان‏شده در منابع و گزارش‏های علمی و رسمی‏ و سایر اسناد و مدارک دربارهء موضوع موردنظر.

ابزارها و شیوه‏های جمع‏آوری داده‏ها

به منظور جمع‏آوری داده‏های مورد نیاز،از پرسشنامه و مصاحبه استفاده‏ شد.

الف-پرسش‏نامهء محقق ساخته(مقیاس سنجش منزلت اجتماعی معلم و راههای ارتقای آن)

برای ارزیابی وضع موجود منزلت اجتماعی معلم و شناسایی راههای ارتقای‏ آن،پرسش‏نامه‏ای مشتمل بر سه بخش تدوین شد.در بخش مقدماتی،افراد برای تکمیل پرسشنامه راهنمایی شده‏اند.در بخش دوم،تعداد ۲۰ سؤال به‏ کسب اطلاع از ویژگی‏های اجتماعی و حرفه‏ای پاسخ‏گویان و یک سؤال به‏ آگاهی از باور داشت آنان دربارهء مشاغل دارای منزلت اجتماعی بالا اختصاص‏ یافته است.در بخش سوم،تعداد ۴۰ سؤال به مطالعهء وضع موجود منزلت‏ اجتماعی معلم و راههای ارتقای آن اختصاص داده شده است.این ۴۰ سؤال در شش حیطه،به شرح جدول شمارهء ۱ طبقه‏بندی گردیده‏اند.

لازم به توضیح است که تعداد سؤال‏های بخش سوم پرسش‏نامه،در مرحلهء مقدماتی ۶۰ سؤال بود که بعد از انجام پذیرفتن مطالعهء مقدماتی،با نظر تعدادی‏ از متخصصان مربوط ۲۰ سال آن حذف شد و پرسش‏نامه درواقع مقیاس طبقه‏ای‏ است ولی برای رعایت دقت بیش‏تر به شکل مقیاس رتبه‏ای و به روش لیکرت‏ تنظیم شده است.پاسخ‏گویان می‏توانند میزان موفقیت خود را دربارهء هر گویه، بر روی یک مقیاس چهار درجه‏ای رتبه‏بندی کنند.

جدول شمارهء ۱-مواد پرسش‏نامهء معلم به تفکیک شش حیطه

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

ادامه جدول شمارهء ۱-مواد پرسش‏نامهء معلم به تفکیک شش حیطه

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

ادامه جدول شمارهء ۱-مواد پرسش‏نامهء معلم به تفکیک شش حیطه

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

روایی پرسش‏نامه

به منظور کسب اطمینان لازم از روایی پرسش‏نامه،از نظریات متخصصان‏ مربوط استفاده شد.ناظر طرح دو نفر از افراد صاحب‏نظر در زمینهء روان‏سنجی،پرسش‏نامه موردنظر را برای مطالعهء منزلت اجتماعی معلم مناسب‏ ارزیابی کردند.

پایان پرسش‏نامه

برای بررسی پایایی پرسش‏نامه از روش بازآزمایی استفاده شد.پرسش‏نامه‏ بر روی ۳۰ نفر از دانشجویان ضمن خدمت فرهنگیان با فاصلهء یک هفته به‏ اجرا درآمد و ضریب پایایی آن محاسبه شد که برابر با ۸۴ درصد بود.

ب-مصاحبه

نظریات و اندیشه‏های صاحب‏نظران تعلیم و تربیت دربارهء وضع موجود منزلت اجتماعی معلم و راههای ارتقای آن از طریق مصاحبهء انفرادی گردآوری‏ شد.شکل مصاحبه نسبتا آزاد بود؛هرچند که محورهای آن قبلا تعیین شده‏ بود.در جریان مصاحبه،مصاحبه‏کننده تلاش می‏کرد به عمق ذهن‏ مصاحبه‏شوند نفوذ کند و افکار اصلی او را دریابد.نمونه‏ای از فرم مصاحبه با صاحب‏نظران در بخش پیوست‏ها ارایه شده است.

ضرورت و اهمیت مصاحبه با صاحب‏نظران

پیش‏فرض ما این است که صاحب‏نظران تعلیم و تربیت درباره پدیده‏های‏ مربوط به تعلیم و تربیت-از جمله منزلت اجتماعی معلمان-شناختی نسبتا درست است.این پیش‏فرض به دلایل زیر قابل توجیه است.

۱-مشاهدات و دریافت‏های صاحب‏نظران تعلیم و تربیت-به دلیل داشتن‏ بینش علمی-کم‏تر از دیگران به خطاطا و اشتباهات آلوده شده است؛بنابراین، اختلاف بین پدیده‏های مربوط به یک رشته و ادراکات و ساخت‏های شناختی‏ متخصصان آن رشته می‏تواند ناچیز باشد.

۲-صاحب‏نظران تعلم و تربیت ضمن دقت در کسب تجارب و مشاهدهء واقعیت‏ها،یافته‏ها و اندیشه‏های متفکران دیگر را از طریق مطالعه آثار علمی‏ آنان کسب کرده‏اند و چه‏بسا اندیشه‏های خود را از راه تفکر دربارهء آثار علمی‏ دیگران پالایش دده و افکار غیر منطقی و نامعتبر خود را کنار گذاشته‏اند.

۳-صاحب‏نظران تعلیم و تربیت پژوهش‏ها و آثار علمیب مکتوب(ادبیات‏ مربوط)دربارهء منزلت اجتماعی معلمان را مطالعه کرده‏اند.حتی ممکن است‏ بارها دربارهء این موضوع،به بحث و تبادل نظر پرداخته باشند و افکار آنان از این راه به واقعیت‏ها نزدیک شده باشد.

شیوهء تجزیه و تحلیل داده‏ها

برای تجزیه و تحلیل داده‏ها ترکیبی از روش‏های کمّی و کیفی مورد استفاده‏ قرار گرفته است.چنان‏که قبلا اشاره شد،معلمان مورد مطالعه میزان موافقت‏ خود را دربارهء هر گویه،بر روی یک مقیاس چهار درجه‏ای(خیلی موافق، موافق،مخالفت،خیلی مخالف)رتبه‏بندی کردند.در هنگام استخراج داده‏ها، رتبه‏بندی هر فرد برای هرکدام از شش حیطه،مطابق روش لیکرت ادغام شد و مجموع نمره‏های آن فرد به دست آمد.بعد از این که مجموع نمره‏های هر فرد به تفکیک شش حیطه به دست آمد،میانگین و انحراف استاندارد نمره‏های‏ افراد برای هر حیطه محاسبه شد.درنهایت،فراوانی افرادی که نمرهء آنان از میانگین منهای یک انحراف استاندارد (X<X-S) بیش‏تر بود،تعیین،و آن‏ها به عنوان افراد موافق با مفاد حیطهء موردنظر،درنظر گرفته شدند.سپس، فراوانی افراد موفق با هر حیطه محاسبه شد و درصد فراوانی به دست آمد.این‏ فراوانی‏ها به همراه درصد آن‏ها در جداول فراوانی ارایه شد؛بنابراین،نتایج‏ تحقیق براسا درصدهای محاسبه شده برای هر حیطه استخراج شده و در تهیهء پاسخ به سؤال‏های پژوهشی مورد استفادهء قرار گرفته است.البته،برای‏ پاسخ دادن به بعضی سؤال‏های پژوهشی،از یک مادهء انفرادی از پرسش‏نامه‏ استفاده شده است.

داده‏های حاصل از مصاحبه با صاحب‏نظران تعلیم و تربیت،براساس‏ روش‏های ناظر بر مطالعات کیفی طبقه‏بندی،تلخیص و ترکیب شد.در جمع‏بندی و ترکیب نتایج کلی پژوهش همخوانی اطلاعات حاصل از مصاحبه‏ و پرسش‏نامهء معلمان مورد توجه بوده است؛بنابراین،یافته‏های پژوهش به‏ وسیلهء دو منبع حمایت شده‏اند و از روایی بیش‏تری برخوردارند.

یافته‏های تحقیق،بحث و نتیجه‏گیری

از یافته‏های این پژوهش و شواهد پژوهشی دیگر که در این مقاله به آن‏ها استناد شده است،چنین استنباط می‏شود که منزلت اجتماعی معلم در کشور ما -به‏ویژه در شهر تهران-نسبتا پایین است و پیش‏بینی می‏شود که با ادامهء شرایط موجود،مقام معلم باز هم تنزل پیدا کند.البته،هنوز مردم ما جایگاه‏ رفیغ معلم در تاریخ گذشتهء ایران را فراموش نکرده‏اند.هنوز،بسیاری از مردم‏ کشور ما،معلمان خود را افرادی فداکار و دانشمند می‏دانند.هرچند که‏ نامطلوب بودن وضع رفاهی معلمان و تعدادی عوامل دیگر،در افت منزلت‏ اجتماعی معلم مؤثر واقع شده‏اند اما هنوز جنبهء معنوی شغل معلمی از این‏ شغل حمایت می‏کند.چنان‏که معلمان دربارهء جایگاه خود در جامعه،احساس‏ دوگانه‏ای دارند؛یعنی،وقتی جنبهء مالی را در نظر می‏گیرند،ارزش شغل خود را پایین ارزیابی می‏کنند ولی هنگام توجه جنبهء معنوی،قد و منزلت خود را بالاتر از دارندگان همهء مشاغل می‏دانند.بااین‏حال،وجود ناهماهنگی بین‏ جنبه‏های مادی و معنوی شغل معلمی،واقعیتی تلخ و عاملی تهدیدکننده برای‏ نظام تعلیم و تربیت و کل نظام اداری کشور محسوب می‏شود.پندار منفی‏ معلمان دربارهء منزلت خود علاوه بر این که بازتاب ارزیابی‏های دیگران و منعکس‏کنندهء بخشی از واقعیت‏های موجود است،به‏خودی‏خود می‏تواند مشکل‏آفین و خطرسازی باشد.

البته،نباید از نظر دور داشت که خود معلمان در به وجود آمدن این‏ وضع دخالت دارند و طبعا می‏توانند در تغییر شرایط موجود نیز مؤثر واقع‏ شوند.آنان باید باور داشته باشند که سخت‏کوشی و تلاش برای افزایش دانش‏ و تخصص،احساس مسؤولیت و فداکاری و به‏طورکلی ارتقای صلاحیت‏های‏ حرفه‏ای،حس قدردانی مردم را تحریک و وجدان عمومی را بیدار می‏کند و

این آرزویی است که هرگز با گلایه،مظلوم‏نمایی و کم‏کاری به واقعیت نخواهد پیوست.

از طرف دیگر،مسؤولان کشور باید به هوش باشند و بدانند که تحلیل‏ از مفهوم انتزاعی معلم و غفلت از مصدیق این مفهوم عملا بی‏فایده است. نگاهها نیازمند تغییرند و نیازهای عصر حاضر با حواس گذشته قابل درک‏ نیست.هم‏اکنون در سیاست‏های کلان کشور،اولویت تعلیم و تربیت دیده‏ نمی‏شود.کارایی دستگاه تعلیم و تربیت روزبه‏روز کاهش می‏یابد.مشارکت‏ معلمان در آموزش و پرورش بسیار ناچیز است.مدیریت آموزش و پرورش، در زمینهء نیروی انسانی مشکلات متعددی دارد.آموزش و پرورش برای افراد مستعد و علاقه‏مند جاذبه‏ای ندارد.ضوابط و شیوه‏های گزینش معلم،عملا نتوانسته است افراد مناسب را جذب آموزش و پرورش کند.

ارزیابی منزلت اجتماعی معلمان تهران

بنابرشواهد پژوهشی موجود(برای مثال،کاردان،۱۳۵۴؛خزایی،۱۳۷۹؛ پناهی ۱۳۷۳؛حضرتی،۱۳۷۹؛قره آغاجی و همکاران،۱۳۶۷؛مختاری،۱۳۷۲؛ یاری،۱۳۷۵؛رضوی اسکندانی،۱۳۷۳،به نقل از جی واد،۱۳۷۴؛ابیضی، ۱۳۷۶)معلمان ایران نسبت به دارندگان مشاغل دیگر،منزلت اجتماعی‏ پایین‏تری دارند.یافته‏های پژوهش حاضر از این نظر حمایت می‏کند.نتایج به‏ دست آمده نشان می‏دهد که ۹۳/۶۳ درصد نمونهء مورد مطالعه،منزلت اجتماعی‏ معلمان را نسبت به دارندگان مشاغل دیگر پایین ارزیابی کرده‏اند.حدود ۵۵ درصد از معلمان مورد مطالعه معتقدند که در جامعهء ما معلمی شغلی مهم و با ارزش تلقی نمی‏شود و ۴۷/۵۸ درصد افراد نمونه بیان کرده‏اند که شغل‏ معلمی را برای فرزندان خود مناسب نمی‏دانند.البته با افزایش شاخص‏های‏ منزلت اجتماعی،نظریات قدری تعدیل می‏شود؛برای مثال،وقتی یازده سؤال‏ به ارزیابی منزلت اجتماعی معلمان اختصاص یافت و پاسخ‏های افراد نمونهء

آماری به این یازده سؤال باهم ادغام شد،فراوانی افرادی که موافق پایین بودن‏ منزلت اجتماعی معلمان بودند کاهش یافت.یعنی،تنها ۷۱/۲۳ درصد افراد مورد مطالعه اعتقاد داشتند که معلمان از جنبه‏های مختلف پایین‏تر از دارندگان‏ مشاغل دیگرند.این نتایج در جدول شمارهء ۲ خلاصه شده است.

جدول شمارهء ۲-توزیع فراوانی نظریات افراد نمونهء آماری و تفکیک چند ماده از مواد پرسش‏نامه

(به تصویر صفحه مراجعه شود) مطالعهء مجموع نظریات معلمان مورد مطالعه این استنباط را به دست می‏دهد که‏ شغل معلمی منزلت اجتماعی بالایی ندارد.یا حد اقل،پندار معلمان دربارهء شغل‏ خودشان چندان مثبت نیست.نتیجهء دیگری نیز به دست آمده است که از این‏ نظر حمایت می‏کند.در بخش مقدماتی پرسش‏نامه،از معلمان خواسته شده بود که عنوان سه شغلی را که در جامعه ما منزلت بالاتری دارند،ذکر کنند.نتایج به‏ دست آمده نشان می‏دهد که تنها حدود ۱۲ درصد افراد مورد مطالعه شغل‏ معلمی را به عنوان یکی از مشاغل دارای منزلت اجتماعی بالاتر ذکر کرده‏اند. مشاغل اداری منزلت اجتماعی بالاتر از دیدگاه نمونهء آماری در جدول شمارهء ۳ ارایه شده است.اطلاعات خلاصه‏شده در جدول شماره ۳ نشان می‏دهد که

شغل پزشکی در رتبهء اول قرار دارد و بعد از آن،مشاغل آزاد،مهندسی و معلمی واقع شده‏اند.به استناد این نتایج،می‏توان گفت که شغل مهمی نسبت‏ به بعضی مشاغل منزلت اجتماعی بالایی ندارد.باوجوداین،جنبه‏های معنوی‏ آن هنوز از این شغل حمایت می‏کنند؛به‏طوری‏که حد اقل تعدادی از معلمان‏ آن را دارای منزلت اجتماعی متوسط یا بالا می‏دانند.

جدول شمارهء-مشاغل دارای منزلت اجتماعی بالا از دیدگاه معلمان مورد مطالعه

(به تصویر صفحه مراجعه شود) مصاحبه‏شوندگان نیز منزلت اجتماعی معلمان را پایین ارزیابی کرده‏اند. آنان معتقدند که شغل معلمی در جامعه ما از جایگاه شایستهء خود برخوردار نیست و حتی این‏جایگاه به‏طورفزاینده‏ای تنزل می‏یابد.به‏نظرمی‏رسد که‏ دربارهء شغل معلمی،دور باطلی ایجاد شده است؛بدین معنا که در اثر پایین‏ بودن منزلت اجتماعی این شغل،جوانان مستعد و علاقه‏مند وارد آن نمی‏شوند و وارد نشدن این افراد منزلت اجتماعی شغل معلمی را کاهش می‏دهد.بر (*)هر فرد می‏توانست سه شغل دارای منزلت اجتماعی بالا را ذکر کند.تعداد ۱۳۳ نفر به‏ پرسش مربوط پاسخ داده‏اند و در مجموع،تعداد ۳۹۹ مورد شغل ذکر شده است.

اساس نظریات مصاحبه‏شوندگان،دلایل و نشانه‏های پایین بودن منزلت‏ اجتماعی معلمان به شرح زیر خلاصه شده است.

۱-جوانان مستعد و علاقه‏مند از شغل معلمی استقبال نمی‏کنند و اگر هم به‏ این شغل روی می‏آورند،از روی ناچاری و وجود بی‏کاری در جامعه است.

۲-در تعاملات اجتماعی و روابط بین فردی،رفتار مردم و حتی‏ دانش‏آموزان با معلمان ترحم‏آمیز و گاهی تحقیرآمیز است.

۳-رسانه‏های گروهی که نمایندهء واقعی افکار مردم محسوب می‏شوند-به‏ ویژه صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران-معلمان را افرادی محبوب و در عین حال فقیر و محروم نشان می‏دهند.

۴-شاخص‏های منزلت اجتماعی(سطح تحصیلات،دانش،تخصص و صلاحیت‏های حرفه‏ای،طبقهء اجتماعی،حقوق و مزایا و برخورداری از امکانات زندگی و فرصت‏های مختلف)در میان معلمان نسبتا پایین است.

۵-خودپندارهء مثبت،اعتمادبه‏نفس و پذیرش خویشتن-که نوعی،بازتاب‏ منزلت اجتماعی تلقی می‏شود-در میان معلمان مرد نسبتا پایین است.

راههای ارتقای منزلت اجتماعی معلم

به نظر می‏رسد که برای ارتقای منزلت اجتماعی معلمان یک راه اساسی و چندین راه فرعی وجود دارد.راه اصلی همان است که پیش از این بدان اشاره‏ شد؛یعنی،روی آوردن به منابع انسانی و اولویت دادن به سرمایه‏گذاری در تعلیم و تربیت.بدون تردید،درصورتی‏که به منابع انسانی اهمیت داده شود و سرمایه‏گذاری در تعلیم و تربیت در میان سایر گزینه‏های سرمایه‏گذاری اولویت‏ یابد،سیاست‏های کلان کشور تغییر می‏یابد،نتایج کار معلمان برای جامعه‏ توجیه می‏شود،حساسیت نقش معلم در توسعهء کشور و فن‏آوری به‏درستی‏ تبیین می‏گردد،فقر و محرومیت از زندگی معلمان دور می‏شود،شیوه‏های

جذب و تربیت معلم اصلاح می‏شود مدیریت آموزش و پرورش بهبود می‏یابد و در نتیجه،منزلت اجتماعی معلمان ارتقا می‏یابد.