عوامل اجتماعی تعلیم و تربیت

۳.بازی،ورزش و سرگرمی

به دلیل اهمیت بازی و نقش آن در بسیاری از تجارب بزرگ‏سالی،دریافت نقش بازی‏ها در جامعه و فعالیت‏های ورزشی و سرگرمی‏ها جایگاه خاصی دارد.

بازی‏ها می‏توانند عملکردهای وسیع و مختلفی را ارائه دهند اما نمی‏توانند همهء آنها را اجرا کنند.در زیر چهار نکته را در مورد بازی یادآوری می‏کنیم.

الف.بازی‏ها،ریشه‏ها و کارکردهای جدی اجتماعی آنها:قبل از این‏که به بازی‏ها و ورزش با خوش‏بینی نگریسته شود،نکتهء مهمی را باید یادآور شویم و آن این است که‏ بسیاری از بازی‏ها و ورزش‏ها،کارکردهای جدی اجتماعی دارند؛مثلا ریشه در رسوم‏ اجتماعی دارند یا هنگام برپایی منظم جشن‏ها در سالروز حوادث مهم جامعه اجرا می‏شوند. برای مثال،اسکیموها در این بازی‏ها شرکت می‏کنند تا غروب خورشید را قبل از آغاز شب‏های طولانی زمستانی به تأخیر بیندازند.کشتی گرفتن غالبا با آیین‏ها و مناسکی برای‏ درخواست حاصل‏خیزی همراه بوده و برپا کردن آتش و آتش‏بازی نمونه‏ای از برپایی‏ جشن‏های یادبود منظم است.بسیاری از جشن‏ها و بازی‏هایی که به صورت فعلی انجام‏ می‏شوند،زمانی به منزلهء یک سرگرمی دارای کارکرد مهم اجتماعی بوده‏اند و بعضی از آنها هنوز هم این کارکرد اجتماعی خود را حفظ کرده‏اند.گفته می‏شود که ورزش‏های رقابتی که‏ در قالب مسابقه بین تیم‏های ورزشی یا قهرمانی است،نیروی تهاجمی را در مسیر خاصی‏ سمت و سو می‏دهد و راهی برای تشویق دلیری و مهارت ارائه می‏کند.بدیهی است که‏ این‏گونه رقابت‏ها پایه و مبنای نیل به تفوق و سوق یافتن معیارهای برتری را به مراحل‏ همواره بالاتر فراهم می‏سازند اما یک راه کوتاه‏تر،راهی است که به تکمیل قدرت بدنی و تناسب اندام منتهی می‏شود.بعضی‏ها ممکن است چنین فکر کنند که تربیت بدنی به اندازهء سایر عناصر فرهنگی اهمیت دارد.عده‏ای نیز معتقدند که برتری در ورزش و تمرینات‏ مربوط به کیفیات جسمانی را دنبال می‏کند.یونانی‏ها در بازی‏های المپیک قدیمی خود بر این باور بودند و امروز هم در رقابت‏های بین المللی و همکاری در جوامع جدید همان‏ اندیشهء قبلی نقش اساسی دارد؛بنابراین،اهمیت گستردهء بازی‏های دسته جمعی در تعلیم و تربیت بسیار روشن است.اینک به بررسی عامل چهارم از عوامل شش‏گانهء بافت اجتماعی‏ می‏پردازیم.

۴.ارتباطات

هر جامعه،شبکهء ارتباطات خاص خود را داراست و این امر به‏طور واضح از بسیاری

جهات عامل مهمی در تعلیم و تربیت به شمار می‏رود.در این رابطه چهار نکته مهم به نظر می‏رسد:

الف.ارتباطات،عنصر ضروری ساختن انسان

در تجزیه و تحلیل جامعه‏شناسی ارتباطات بر این نکته تأکید می‏شود که ارتباطات در ساخت و ساز روابط مردم،پیچیده شده است.فرایندهای وحدت‏بخش هر جامعه از بدو تولد به بعد از نظر روان‏شناسی جریاناتی خلاق هستند و ارتباطات،عنصری بنیادی در این‏ جریانات است.”ارتباطات نخستین‏”،بین مادر و کودک و بین اعضای خانواده و گروه‏ هم‏بازی و دیگر گروه‏های بزرگ‏تر اجتماعی به منزلهء افق تجارب وسیع کودک است و زمینه‏ای ضروری برای رشد دانش و ارزش‏ها،الگوها و مهارت‏های مورد انتظار رفتار و قضاوت‏های خود و دیگران فراهم می‏کند.این موارد،زمینه‏ساز تبیین مفهوم مدیریت‏ اهداف فردی و اجتماعی هستند و به عنوان زمینهء اساسی هویت و شناخت خود قلمداد می‏شوند.

ب.ارتباطات اولیه و ثانویه و تمایز مهم آنها از یک‏دیگر

در تجزیه و تحلیل‏های جامعه‏شناختی،میان دو نوع اساسی ارتباطات تمایزی دیده‏ می‏شود و آن تمایز میان ارتباطات‏”نخستین‏”و ارتباطات‏”ثانویه‏”است.این امر به صورت‏ نزدیکی یا تمایز بین گروه‏های اولیه و ثانویه و نیز تمایزی است که تونیز(Tonnies)بین‏ اجتماع و جامعه قائل می‏شود.

“گروه‏های نخستین‏”،گروه‏هایی هستند که در یک نظام خویشاوندی نزدیک،ابدی و چهره به چهره حضور دارند و در آن مردم با تمامی وجوه طبیعت خود شرکت کرده و در جست‏وجوی خشنودی و رضایت خاطر به زندگی گروهی پیوسته‏اند.روابط خویشاوندی، روابطی صمیمی،خودمانی و فشرده است(چه در خوبی‏ها و چه در بدی‏ها)؛چه به هنگام‏ خوشحالی و شادمانی و چه در لحظات سختی و تزاحم.

به همین ترتیب،ارتباطات نیز همواره نزدیک و صمیمانه است.ارتباطات نه فقط بر گفت‏وگو سخن مبتنی است بلکه قیافه و ژست و حرکات،اشاره‏ها،لحن صدا و حالات و هزار و یک زیروبم در انتقال و فهماندن مطالب را شامل می‏شود.ارتباطات نخستین مانع‏ بروز بداخلاقی‏ها و جنبه‏های بد شخصیت است.این روابط،مستحکم و پایدار اما در حال‏ تغییر همیشگی است و از خلال آن،احساسات بنیادینی که کانون نظم در شخصیت فردی و منش را تشکیل می‏دهد،در افراد اجتماع مستقر می‏شود.

در ارتباطات نخستین گروه‏های اولیه است که تجارب نخستین صفات بشری تحقق‏ می‏یابد و آرمان‏های نخستین آشکار می‏شود و پایدار می‏ماند.”گروه‏های ثانویه‏”گروه‏هایی

هستند که در روابط با جامعهء بزرگ‏تر و پیچیده‏تر تعریف می‏شوند.در جامعه‏ای که افراد بعدها در طول زندگی عضو آن می‏شوند،عضویت در گروه‏های ثانویه فقط به صورت‏ رسمی و محدود و پاره‏وقت و برای دست‏یابی به مقاصد ویژه‏ای صورت می‏گیرد؛مثلا شخصی عضو یک شرکت صنعتی می‏شود یا به عضویت یک اتحادیهء تجاری درمی‏آید و به خاطر آن حق عضویت نیز می‏پردازد یا عضو یک حزب سیاسی و سندیکایی و غیره‏ می‏شود.در همهء این موارد،هدف ویژه‏ای دنبال می‏شود و عضویت براساس محاسبه‏ای که‏ بر فواید و منافع عضویت مترتب است،صورت می‏گیرد؛متضمن یک نتیجهء عقلایی و منطبق بر عقل است و ارزش عضویت را که شخص خود را متعهد به آن می‏کند در بر می‏گیرد.باوجوداین،ارتباطات در بستری رسمی‏تر و محدود سیر می‏کند و حالت‏ خودمانی گروه‏های نخستین و روابط شخصی و خصوصی در آن وجود ندارد.در این نوع‏ ارتباطات اساس مسلط انگیزش،خواست و کنش نه احساس تعلق‏خاطر بلکه محاسبهء عقلایی فواید و منافع است.

هریک از اشکال این ارتباطات به روشنی حاوی مقتضیات تربیتی کاملا متفاوتی است‏ (و تأثیرات تربیتی متفاوتی بر جا می‏گذارد).از یک سو در ساختن افراد و از سوی دیگر در فراگیری وسیع‏تر رفتارهای اجتماعی و این هردو به‏طور کلی در نظریات کولی‏۲و مید۳ آمده است.

پ.”خود”و”جامعه‏”مترادف مفهوم طبیعی-اجتماعی

در کارهای کولی و مید،به ویژه آن‏جا که خلاقیت و روان‏شناختی و فرایندهای‏ اجتماعی به صورتی بیان شده است تا نشان دهد که چگونه خود در درون یا متن جامعه‏ شکل می‏گیرد.از طرف دیگر،با قبول آن‏چه تاکنون زیست‏شناسی،تکامل و ژنتیک در مورد داده‏های ارثی هر فرد گفته‏اند،خود”زیستی و ژنتیکی‏”در عین حال یک‏”مخلوق‏ اجتماعی‏”است.انسان صرفا یک موجود زیستی نیست،بلکه هر تأثیری که پس از تولد از محیط اجتماعی به فرد می‏رسد(که بخش مهمی از آن اساسا با میانجی ارتباطات اولی و ثانوی صورت می‏گیرد)به ادراک فرد از خودش در رابطه با دیگری به او منتقل می‏شود. “خود”،کانونی از آگاهی‏های اجتماعی-روانی است.هرچند که ترسیم مرزهای‏ روان‏شناختی و جامعه‏شناختی برای آن دشوار است؛درست همان‏قدر که رسیدن به عمق‏ ابعاد روان‏شناختی و جامعه‏شناختی آن دشوار به نظر می‏رسد.حال،از این ادراک و شکل‏پذیری‏”خود”دو جنبه مطرح شده است که در ادامه می‏آید:

نخست این‏که یک مترادف طبیعی-اجتماعی در رشد”خود”وجود دارد.به‏طور معمول،یک کودک که در درون خانه و خانوادهء خویش متولّد می‏شود،در خلال سال‏های

نخستین کودکی کاملا وابسته است و جهان را از طریق آشنایان،خویشاوندان،گروه نخستین‏ و ارتباط با والدین و برادران و خواهران(که ارتباطات نزدیک مشابه خویشاوندی به هم‏ پیوست می‏دادند)در خانه تجربه می‏کند.سپس به تدریج از خانه به بیرون قدم می‏گذارد و با گروه‏های هم‏بازی و محلی و همسایه ارتباط برقرار می‏کند.در مرحلهء بعد،به تدریج که به‏ بلوغ و بزرگ‏سالی می‏رسد،با جامعهء کاملی که عضو آن است و مؤسسات وسیعی که نظام‏ اجتماعی را می‏سازند ارتباطات وسیع‏تری را برقرار می‏کند.جریان طبیعی آرام رشد زیست‏شناسی و بلوغ روان‏شناسی طی یک جریان منظم و مشابه از تجربیات وسیع‏ اجتماعی تحقق می‏پذیرد.راهی که از تولد تا بزرگ‏سالی،آرام و پیوسته طی می‏شود و موزون و روشن است.

وجه دوم آن است که ترادف طبیعی-اجتماعی دو جنبهء کاملا به هم پیوسته دارد که اگر درست درک شود،دو جنبه از جریان خودهمانی را تشکیل می‏دهد.از یک سو فرد از خلال‏ تمامی تجارب،ارتباطات و مناسبات به تدریج از حضور نهادهای اجتماعی که‏ صورت‏های منظمی از رفتارهای عینی موجود در جامعه هستند،آگاه می‏شود.از جانب‏ دیگر،در تجربه شخصی خود ارزش‏هایی را که بخش مهم و ضروری نهادهای اجتماعی‏ هستند،درک می‏کند.فرد،احساسات خود را به صورت ذهنی محقق می‏سازد ولی در انجام‏ این کار،نهادهای جامعه بعد عینی این تحقق را به عهده می‏گیرند.پایدار شدن احساس‏ها و عواطف در”خود”و در ارتباط با نهادهای‏”جامعه‏”در جهت ترادف طبیعی-اجتماعی‏ رشد کودک به سمت بزرگ‏سالی و بلوغ است.

باید یادآور شویم که هیچ چیزی که عامل شکل‏گیری الزامی و جبری فرد توسط جامعه‏ باشد،وجود ندارد.فرد در صورتی‏”اجتماعی می‏شود”که خود را با جامعه سازگار و منطبق‏ سازد.چنان‏که همگان می‏دانند،نوع بشر فکر می‏کند و افرادی را که علیه جامعهء مولد خود قیام و طغیان می‏کنند،دوست ندارد.افراد به جای آن‏که بدون فکر و اندیشه در جامعه‏ قالب‏گیری بشوند،درست برعکس،غالبا آگاهانه و حسابگرانه نقاب‏های متفاوتی را که با موقعیت‏های مختلف مناسب جور است به صورت می‏زنند؛نقاب‏هایی که به تصور آنان‏ برای رسیدن به هدف باید آنها را به صورت خود بزنند.در این‏جا می‏توان به نوعی‏ جامعه‏شناسی نمایشی-که برخی از آن صحبت کرده‏اند-پی برد.هنگامی که اورینگ‏ کافمن‏۴صورت نمایشی‏”خود”را تجزیه و تحلیل می‏کند،می‏تواند فورا انواع ملاحظاتی‏ را که متضمن آن است در خود بیابد.به این ترتیب،این ترادف طبیعی-اجتماعی در رشد فرد و در جهت بلوغ او،یک قانون تلقی می‏شود و این امر مستقیما برای فهم تعلیم و تربیت‏ بسیار مهم است.

نمودار”دیاگرام ۲″

ساخت جامعه و ادراک ذهنی و تجربی آن(چارچوب اجتماعی تجربه و رفتار)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

هجوم وسایل ارتباطی جمعی

در تمامی جوامع و در طول تاریخ بشر تا سال‏های اخیر،ترادف طبیعی-اجتماعی رشد فردی فرایندی واقعا طبیعی بوده است.باوجوداین یک تمایز عمده،نظام ارتباطات را در جوامع صنعتی جدید در عصر حاضر مشخص می‏کند و آن سرعت و گسترش زیاد ارتباطات جمعی است.در مورد انواع وسایل ارتباط مطبوعاتی مانند روزنامه‏ها،مجلات‏ توده‏گیر و فیلم،رادیو و تلویزیون دو نکتهء روشن را می‏توان بیان کرد.آشکارترین نکته آن‏ است که اشکال ارتباطات جمعی در نوع خود به عوامل مهم تعلیم و تربیت بدل شده‏اند. اطلاعاتی که این ارتباطات توده‏ای به دست می‏دهند شامل اخبار روزانه از جریان حوادث، قضاوت‏ها و اظهارنظرهای فرمول‏بندی شده که با اخبار همراه می‏شود(و از احزاب سیاسی‏ و گروه‏های فشار و غیره سرچشمه می‏گیرد)و آگهی‏ها(که تصویر رقابت‏آمیز خود را بر بیننده تحمیل می‏کند)است.همهء اینها تأثیر فراگیری بر سرتاسر جامعه اعمال می‏کنند. برخی از این تأثیرات مستقیم،عمدی و دارای ماهیت تربیتی است(برنامه‏های مدارس و دانشگاه آزاد و پیام‏نور).لیکن هرنوع دیگر از نمایش‏ها مانند فیلم،تئاتر،فیلم مستند و حتی مسابقات رقابت‏آمیز،نوعی انتقال دانش،عقیده و ارزش‏هاست.خانواده و مدرسه‏ موظف‏اند که در این موارد،زمینه را برای پرورش و هدایت بهتر کودکان فراهم سازند. تمامی این موارد روشن و حائز اهمیت بسیار هستند.

نکتهء دوم هرچند ساده به نظر می‏رسد اما احتمالا از اهمیت عمیق‏تر و بیش‏تری‏ برخوردار است.در گروه‏های ثانوی بسیار بزرگ ارتباطات مردمی وجود ندارد و علایق‏ تجاری و دادوستد اجتماعی موجب غلبه بر گروه‏های ابتدایی در زندگی شخصی و صمیمی و احساس مشترک اجتماعی می‏شود.

ارتباطات توده‏گیر بر خانه و خانواده هجوم می‏برد و به نظر می‏رسد به معنای درهم‏ شکستن و بر هم زدن ترادف طبیعی-اجتماعی باشد.اینک کانون توجه در اتاق نشیمن هر خانواده‏ای،قلب روابط خانوادگی،اجاق گرم خانه نیست.جایی که والدین و فرزندان همین‏ که دور هم جمع می‏شدند،به مبادلهء تجربیات و گفت‏وگوی صمیمی می‏پرداختند.اکنون‏ صحنهء تلویزیون افراد را در گوشهء اتاق گرد خود جمع می‏کند و کانون توجه است. تلویزیون،این تک پنجرهء ارتباطات،تأثیرات بیرون جامعه را به درون خانه و کاشانه وارد می‏کند و تک منفذی است که اعضای خانواده از آن به جهان بیرون می‏نگرند.اکنون هیچ‏ حرکت تدریجی از شیرخوارگی به کودکی در درون خانه و از آنجا به بازی باهم‏محلی‏ها و همسایگان تا رسیدن به بلوغ و بزرگ‏سالی در جامعه و قرار گرفتن در میان شهروندان‏ مسؤول وجود ندارد.خیلی پیش از این مراحل،کودک جزئیاتی کاملا خصوصی را در

مورد محل و منطقه و ویژگی‏های همسایگانی که وارد خیابان می‏شوند،می‏داند.او در واقع‏ گواه و ناظر جالب‏ترین حوادث حیات‏وحش است.طوفان‏ها،سیل،زلزله،جنگ، فضاحت‏های سیاسی و عملکرد تعصبات مذهبی و حتی بیش‏تر از آن،نمودهایی از دوز و کلک‏های بزرگ و بی‏حرمتی و حتی روابط جنسی که در بعضی کشورها از طریق‏ فیلم و نمایشنامه‏ها نشان داده می‏شود،مواردی هستند که او در خانه شاهد آنهاست.فرد تمامی این موارد را بدون آن‏که خود در آنها مشارکت داشته باشد،مشاهده می‏کند.ترادف‏ “طبیعی-اجتماعی‏”تدریجی،که طی آن عواطف و احساسات به منزلهء نماد اجتماعی در منش فرد شکل می‏گیرد،موجب آن می‏شود که نهادهای اجتماعی بی‏تجربه درآیند و ارزش‏ها در فرد تحقق یابند.این جریان اجتماعی شدن دیگر به صورت سابق وجود ندارد، بلکه صورت‏های پیچیده‏تر حوادث جامعهء بزرگ‏سال‏ها در خانه،مغز کودکان را حتی قبل‏ از نخستین مراحل راه طولانی بلوغ فرا می‏گیرد.آیا در این وضعیت پیچیده و در برابر این‏ حمله و هجوم فرهنگی عاطفه و احساسی محکم و پایدار که زمینه را برای نظم بخشیدن به‏ ذهنیت آنان فراهم سازد،در کودکان مستقر می‏شود؟آیا همین دلایل کافی نیست برای‏ این‏که بدانیم چرا امروزه مردم در مورد بنیان‏های اخلاق فردی و اجتماعی این‏همه احساس‏ خلأ می‏کنند؟آیا زمینه‏های دگرگونی اخلاقی به جای نظم پایدار”خود”و”جامعه‏”،حاصل‏ تغییر قاطع در ماهیت ارتباطات نیست و بالاخره آیا تبیین توسعه و رشد گستاخی‏ها، و اندالیسم و تجاوز به حقوق دیگران و مفاهیم مقدس انسانی و خاصه‏های فرد و گروه و آداب و رسوم به خطر نیفتاده است؟

اینها سؤالاتی هستند که در تعلیم و تربیت کنونی اهمیت حیاتی دارند امّا آن‏چه که به‏ طور واضح ملاحظه کردیم آن است که احتمالا همهء این موارد ریشه در تأثیر وسایل ارتباط جمعی به منزلهء یک عامل مهم تعلیم و تربیت توده‏گیر و چندبعدی در جامعه دارد؛ آموزشی که از نظام تربیتی رسمی جامعه کاملا مستقل است.اینک به بررسی عامل پنجم از عوامل شش‏گانهء بافت اجتماعی می‏پردازیم.

۵-فرهنگ،نمادها،مناسک

استقرار فرهنگ در هر جامعه،عامل چندجانبهء مؤثر در تعلیم و تربیت است که از ابتدایی‏ترین سال‏های زندگی کودک بر مغز و شخصیت او اثر می‏گذارد و این اثرگذاری در تمام طول عمر ادامه دارد.نمودار ۱ و ۲ اشاره به این امر است که فرهنگ در معمولی‏ترین‏ شکل خود وظیفهء خلق دانش،اعتقادات،معنویت،مهارت‏ها،ارزش‏ها و روش‏های نهادی‏ شدهء رفتار اجتماعی را به عهده دارد.برای پرداختن به این بحث کافی است به دو نکتهء دیگر توجه شود:

الف.عناصر ساخت اجتماعی

به سادگی می‏توان گفت که کلیهء عناصر بافت اجتماعی دارای ویژگی‏ها و خصوصیاتی‏ هستند.قوانین و مقررات،سازمان‏ها،نهادها،مناسک و مراسم،الگوهای لباس و لباس‏های‏ متحد الشکل(با توجه به حوزهء قدرت و مسؤولیت‏پذیری که صاحبان آنها را به دلیل‏ کاکردهای اجتماعی‏شان از دیگران متمایز می‏سازد و جنبهء نمایشی،احساس‏برانگیز و مستمر محیط اجتماعی فردی را تشکیل می‏دهد)،خانواده(شامل نهاد ازدواج،خانه و کاشانه و پایگاه‏های متفاوت برای‏”پدر”و”مادر”و”پسر بزرگ‏تر”)و درجاتی از خویشاوندی با نظم خاص که تمام نمادها و مواد و مقررات را داراست(مانند نماد عدالت، فرشته‏ای که شمشیر و ترازویی در دست دارد)جایگاه خاص خود را دارند.هرکدام از این‏ اشخاص و گروه‏ها که شکل و شمایل خاص خود را دارد،از جمله عناصر ساخت اجتماعی، سلسله مراتب حکومتی و پایگاه‏های قدرت در وزارت‏خانه‏های دولتی و نمایندگی‏های‏ رسمی و فرمانداران و شهرداران و مدیران خدمات بهداشتی و نظام تعلیم و تربیت، کارخانه‏های صنعتی و تشکیلات متفاوت اجتماعی دیگر است.از ادارهء پست،راه‏آهن‏ خطوط اتوبوس‏رانی گرفته تا تدارکات برای گروه‏های ورزشی فوتبال و غیره و…هر عنصری از بافت اجتماعی،نقش و نشان ویژهء خویش را دارد،وظایف خود را انجام می‏دهد و حتی زبان مناسبی را که خاص خود و تا حدودی متمایز از زبان و بیان معمولی است به کار می‏گیرد.بدیهی است تمام اینها جنبه‏های مهمی از آموزش و پرورش را در جایگزین‏ ساختن اطلاعات و آگاهی‏های جدید و همه‏جانبه‏ای که از نظم اجتماعی برخاسته‏اند در بر می‏گیرد و در انتقال اهداف و کارکردهای مؤسسات فرهنگی و نظام آموزشی از گذشته تا امروز نقش مؤثری ایفا کرده است و در عین حال،همواره توسعه‏یافته و با زمان متناسب‏ شده است.

ب.تمایزات اجتماعی وکارکرد مثبت آنها

نکتهء دوم این است که تمام عناصر متمایزکنندهء فرهنگ،همان امتیازات اجتماعی‏ هستند و در استمرار بخشیدن به نظم اجتماعی نقش مهمی ایفا می‏کنند و کارکردهای‏ اجتماعی مهمی دارند.به‏طور خلاصه،تمایزات اجتماعی بیش از آن‏که موجب تقسیم‏ گروه‏ها شود در استمرار و مداومت و تثبت کیفیت‏های منظم اجتماعی نقش مثبتی بازی‏ می‏کند.هم‏چنین باید یادآور شویم که بسیاری از این امتیازات فرهنگی،مشخص‏کننده‏ پایگاه‏های متفاوت است.ما هنگامی که دربارهء جنبه‏های مختلف تربیتی قشربندی اجتماعی‏ صحبت می‏کنیم،به این نظریه باز خواهیم گشت اما در این‏جا لازم است توضیح مختصری‏ داده شود.

دلایل تمایزات فرهنگی چندگاه عبارت‏اند از:الف.نشان دادن قدرت نمایشی در هر زمینه،ایجاد انتظار اخلاقیات مورد نیاز خاص هر حرفه و حوزه،تنظیم مقررات و سلسله‏ مراتب و فرمانبرداری)؛ب.معیارها و ضوابط نمایشی برای قبول برتری و کهتری در سطوح مختلف اقتدار،مهارت و انتظار و انواع رفتارهای مناسب از جمله احترام گذاشتن و شایستگی‏ها؛پ.تحمیل کردن استانداردهای نمایشی به صورت قواعد و شیوه‏هایی که در اهداف آرزوها و مدل‏های کسب شخصیت اجتماعی افراد مؤثر است.

در این‏جا به هیچ‏وجه نمی‏خواهیم ادعا کنیم که همهء اعضای جامعه با تمام جنبه‏های‏ فرهنگ مستقر موافقت دارند یا خود را با آنها منطبق می‏سازند یا حتی همهء جوانب مستقر اخلاق برای آنها قابل توجیه است.آن‏چه می‏خواهیم در این‏جا متذکر شویم این است که‏ ارتباطات عامل عمدهء جامعه‏پذیری را تشکیل می‏دهد.

اینک به بررسی عامل ششم از عوامل شش‏گانهء بافت اجتماعی می‏پردازیم:

۶-وجوه شاخص و تمایز فرهنگ،ادبیات و هنر

علاوه بر سازمان عمومی فرهنگ،در همهء جوامع توسعه‏یافته و تاریخی،ابتدایی‏ترین‏ سطح یک سازمان فرهنگی دارای انواع مختلفی است.در این مورد چند نکتهء ارزشمند قابل ذکر است.

الف.میراث فرهنگی آگاهانه

با عوض شدن نسل‏های هر جامعه،مهارت‏ها،احساسات و دانش‏های جدیدی بروز می‏کند و رشد می‏یابد.میراث فرهنگی هنگامی موجودیت پیدا می‏کند که انسان دربارهء آن‏ به جست‏وجو بپردازد و آن را به صورت انتقادی مطرح کند.دربارهء آثار نیاکان می‏توان به‏ قضاوت نشست و بعضی آثار ادبی،نمایشنامه،مجسمه‏سازی،نقاشی،موسیقی،معماری را می‏توان دارای کیفیت عالی‏تری از دیگر آثار دانست.هنر انسانی در واقع زبان اختصاصی‏ مناسبی برای بررسی و کشف بعضی از ابعاد خاص طبیعت انسانی و تجربهء او را به همراه‏ دارد و می‏تواند کیفیات و حقایق مهمی را دربارهء آنها آشکار کند.ظهور و بروز هریک از مهارت‏های خاص در توسعهء آتی جامعه اهمیت فراوانی دارد؛برای مثال،سوادآموزی در ارتباط با عناصر مشخصی از رشد و پیچیدگی ابعاد جامعه می‏تواند معنی پیدا کند و سواد رایانه‏ای،دیدگاه‏های جدیدی را در مورد تاریخ و قضاوت مطرح می‏کند.جامعه‏ای که‏ گذشته را ثبت و ضبط کرده است،خواهد توانست در مورد حال در ارتباط با گذشته به‏ داوری بنشیند و به اظهار نظر بپردازد و برنامهء سنجیدهء هدفداری برای آینده طرح‏ریزی کند. در این حال،یک آگاهی تاریخی ظهور می‏یابد،نهادهای جدید سواد و تحصیلات توسعه‏ پیدا می‏کند و توسط نسل‏های متوالی آموخته می‏شود.تمایزاتی بین فرد باسواد و بی‏سواد،

انسان بافرهنگ و بی‏فرهنگ و فرد متمدن و بی‏تمدن و فرد دانا و بااطلاع و فرد نادان و بی‏اطلاع ظاهر می‏گردد.در طی قرون متمادی،فرهنگ و فنّاوری در اختیار اندکی از افراد بوده و حتی در جهان باستان-مثلا در میان یونانیان باستان-کتاب به صورت تعداد محدودی طومارهای نوشته شده موجود بود که بعضی‏ها می‏توانستند آن را برای دیگران‏ بخوانند.به رغم وجود یک ادبیات عقل‏مدار در بسیاری از جوامع،تنها چند قرن است که با اختراع چاپ امکان خواندن برای همهء افراد فراهم شده و صورت‏های بسیاری از ادبیات‏ گسترش یافته است.نکتهء درخور یادآوری این است که گسترش ادبیات تا حد زیادی‏ موجب کشف طبیعت و توصیف حالات انسان در طبیعت و جامعه و تاریخ شده است.وضع‏ معماگونهء انسان در شرایط اجتماعی مختلف از لابه‏لای یک کتاب ادبی نیز قابل درک است. در کتابی از این نوع،دیدگاه‏های فرد،طبیعت و جامعه را می‏توان در اعماق روح نویسنده‏ یافت و شادی‏ها و نگرانی‏های وی را مشاهده کرد.امروزه همهء انسان‏ها می‏توانند از این‏ طریق تصویر خود را در آینهء دیگران ببینند.

دو نکتهء قابل توجه و ارزشمند را در این‏جا یادآوری می‏کنیم.اول این‏که بسیاری از کتاب‏های ادبی تخیلی به‏طور الگوهای تجزیه و تحلیلی نمودارهای جامعه‏شناسانه را دنبال می‏کردند.مانند کتاب پسران و عاشقان‏۵که لاورسن‏۶نوشته است.او در این کتاب‏ پیچیدگی رشد فردی را نشان می‏دهد که در شرایط در حال اضمحلال یک دهکدهء کوچک‏ از خانواده‏ای معدنچی متولد شده و در عرصهء سخت منازعات و مداخلات سلطه‏جویانهء پدر و مادر بزرگ شده و با طرد زندگی خفقان‏آور ناشناخته یک جامعهء صنعتی،موقعیت‏ خود را درک کرده و می‏کوشد به سوی یک زندگی بهتر-که بتواند روابط نزدیک روحی و عاطفی‏اش را تحقق بخشد-حرکت کند لیکن طرحش به صورت اجرا نشده باقی می‏ماند. کتاب دیگری از این نوع،کتاب دوبلینی‏ها۷اثر جیمز جویس‏۸است.در کتاب پیکره‏ای از یک هنرمند و مرد جوان‏۹؛نویسنده رشد خویش را به شیوه‏ای اجباری در روزهای نخستین‏ زندگی در ایرلند به تصویر می‏کشد.نیز تأثیراتی را که کلیسای کاتولیک روم بر او گذاشته‏ توصیف می‏کند.

مثال‏های زیادی از این نوع ادبیات را می‏توان در این‏جا ارائه داد.ماکسیم گورکی، تولستوی و پروست نمونه‏های جالبی از این نوع هستند.همهء اینها خاطراتی از گذشته را استخراج می‏کنند و درعین‏حال در جست‏وجوی واقعیت‏های معنوی و روحی‏”خود” هستند که فعلیت یافته و در متن هیاهوی‏”جامعه‏”حضور دارد.نویسنده‏ای چون‏”گوته‏”در “فاوست‏۱۰″این موضع را در خلال تمامی داستان توسعه شهری کشف می‏کند.شاید حقیقت این باشد که هنر به منزلهء یک امر انتقادی در واقع شرح حال خود است که توسط هر

فرد به صورت درست یا غلط نوشته می‏شود.همین محتوا در افسانه‏ها و فرهنگ محلی و فولکلور جوامع فاقد خط و سواد موجود است امّا در سیر ادبیات با غنایی بیش‏تر توسعه‏ می‏یابد،بنابراین،یکی از عناصر میراث فرهنگی ما کتاب است که استفاده از آن مستلزم‏ توجه به دو مقولهء اساسی است؛

اوّل:تأسیس کتابخانه‏ها در جامعه جهت استفادهء همگانی که از مهم‏ترین عوامل توسعه‏ آموزش و پرورش عمومی است.

نکتهء دوم که اهمیت بیش‏تری هم دارد،این است که اگر به کودک شیوهء خواندن را بیاموزیم،در واقع راه او را به سوی میراث فرهنگ جهانی گشوده‏ایم و او را به تمام‏ چیزهایی که برای کشف دنیا به آنها نیاز دارد،مجهز ساخته‏ایم.اگر کودک خواندن را فرا گیرد و به فهم و به کارگیری مطالبی که خوانده است تشویق شود،مطمئنا به اساسی‏ترین و مهم‏ترین ابعاد واقعی تعلیم و تربیت هدایت شده است.لورد لانتین‏۱۱در کتاب‏ own merdith موضوعاتی نظیر موضوع زیر را مطرح کرده است:

بهترین تعلیم و تربیت در دنیا تربیتی است که ما از طریق مصاحبت با روشن‏فکران‏ عالی‏رتبهء خود به‏طور نامحسوس کسب می‏کنیم.با آموختن این‏که چگونه امور دیگر و مغزهای دیگر را بشناسیم،بیش از پیش با مکتسبات خویش صمیمی و خودمانی می‏شویم و شناخت واقعی‏تر و ارزشمندتری از خود پیدا می‏کنیم.تمام چیزهایی را که خوانده و یاد گرفته‏ایم و تمام آن‏چه فکر ما را به خود مشغول کرده است و در افکار و رفتار بزرگان و اندیشمندان قبلی بوده و اکنون به ما رسیده است،دست‏کم یک اجتماع معنوی را تشکیل‏ می‏دهد که هیچ‏گاه نباید خود را از آن محروم سازیم؛این اجتماع معنوی در قلب‏ها و روح‏ انسان‏هایی که آن را کسب کرده‏اند جای می‏گیرد.اتاقی که قفسه‏بندی‏های پر از کتاب دارد، راهی به سوی فرهنگ غنی جهان در مقابل دیدگاه ما می‏گشاید.

ب.کیفیت مطلوب کتب

مسلما تمامی جلوه‏های ادبیات در جامعه کیفیت واحدی ندارند و همهء آثار ادبی‏ جاودانه نیستند اما آثار خوب باید،همگی تأثیر پرورشی و آموزشی خاص خود را دارند.

مطبوعات به‏طور قطع عامل مهمی در تعلیم و تربیت به شمار می‏رود؛چراکه اطلاعات‏ مختلف را به صورت‏های متفاوت و از دیدگاه‏های گوناگونی به جامعه ارائه می‏دهد.انتقاد از کردارها و رفتارهای‏”مردم‏”و خط مشی حکومت‏ها و طرح داوری و انتقاد در مورد چنین موضوعاتی و پخش آگاهی‏ها و یادداشت‏ها و نظایر آن،همگی می‏تواند در پرورش‏ افراد مؤثر باشد.معمولا ارگان‏های مطبوعاتی زیادی وجود دارد و هریک از آنها بر خوانندگان خاصی در جامعه تأثیر می‏گذارد.در واقع،گروهی از خوانندگان مطبوعات

یکدیگر را نمی‏شناسند و هرگز هم یکدیگر را نمی‏بینند اما دائما دیدگاه‏های واحد و مشخصی را مطالعه می‏کنند به این ترتیب،ممکن است آنها به تدریج در معرض شیوه‏های‏ برخورد معینی با موضوعات قرار گیرند و از جهت وجهه نظر و نحوهء قضاوت به یک‏دیگر نزدیک شوند.

عوامل یاد شده در شکل دادن به افکار عمومی و تغییر آن عوامل معنی‏داری هستند. ابعاد و ماهیت این تأثیر منوط به کیفیت اطلاعاتی است که هر روزنامه و مجله برای‏ خوانندگانش تدارک می‏بیند و این‏گونه به روشنی با زمینهء تربیتی اعضایش در ارتباط است‏ و نیز به سؤالات عمده‏ای بستگی دارد که مسائل بر محور آنها مطرح می‏شود.ریچارد هوگارت‏۱۲در مورد استفاده از کتاب و بهره‏مندی از سواد معتقد است باوجوداین‏که‏ توسعهء تعلیم و تربیت جدید موجب بالا رفتن سطح سوادآموزی می‏شود لیکن ممکن است‏ به پرورش ذهن و قدرت داوری فرد کمکی نکند و آن را رشد ندهد.سواد سطحی و فاقد کیفیت غنی،به‏طور خلاصه ممکن است فرد را به طرف پذیرش بدترین چیزهایی که در مطبوعات و ادبیات عامیانه منتشر می‏شوند،منحرف کند؛پدیده‏ای که ممکن است با سایر ویژگی‏های جدید،سرعت تجارب جدید و سریع ما همراه شود و در جهت صحیح تعلیم و تربیت مردم مانع ایجاد کند.نیچه(Nietzsche)در کتاب‏”آیندهء نهادهای تربیتی و کارکرد آنها”چنین اظهار نظر می‏کند که تعلیم و تربیت جدید به گسترش دانش سطحی منجر می‏شود که نوعی از آن دانش منطقی است که به توحش می‏انجامد.

هدف نهادهای تربیتی جدید این است که افراد متوسط و معمولی را هرچه بیش‏تر باسواد کنند.به طوری که سواد دانش آنها حد اکثر میزان شادمانی و نفع مادی را برای همگان‏ داشته باشد.آن‏چه بیش از هر چیز مورد انتظار است،آموزش سریع است.به طوری که‏ مخلوقی پول‏ساز بتواند هرچه سریع‏تر وارد بازار شود.گسترش هرچه بیش‏تر آموزش، آموزش‏های واقعی را تضعیف می‏کند و توسعهء فرهنگ علم،توحش را به ارمغان می‏آورد (نیچه).شکی نیست که سواد و آموزش عمومی آثار تربیتی چشم‏گیری به دنبال دارد اما نه‏ منحصرا و همیشه در جهت مطلوب و پسندیده.

۳-تمامی هنرها و منابع

تمام آن‏چه دربارهء ادبیات گفته شد،در مورد همهء هنرهای موجود در میراث اجتماعی و فرهنگ صادق است.نقاشی،موسیقی،مجسمه‏سازی،معماری و هنرهای زیبا دارای عوامل‏ تربیتی خاص خود هستند و همان نوع صفات تربیتی را به بار می‏آورند اما تحت تأثیر همان‏ شرایط اجتماعی و فشارهای تجاری و تنگناهای عصر جدید قرار دارند.

۴-هنرها و صنایع‏دستی

صنایع‏دستی جامعه از جمله میراث‏هایی است که اهمیت ویژه‏ای دارد اما با تغییر شرایط اقتصادی و روابط تجاری به تدریج از اهمیت آن کاسته می‏شود.

۵-مد و تبلیغات

با توجه به ارتباطات روزافزون و روابط تجاری،ما باید کاربرد حساب‏شدهء تمامی‏ هنرها را که در جامعهء مدرن در خدمت تبلیغات تجاری قرار گرفته‏اند،بدانیم.القای مد و مدپرستی یکی از آثار و نتایج این تبلیغات است که به افراد در انتخاب نوع لباس،تزیینات‏ داخلی منزل،نحوهء گذراندن تعطیلات،نوع اتومبیل و غیره سمت و سو می‏دهد و شرکت‏های بزرگ از آن سود می‏برند.

پی‏نوشت‏ها

(۱). Tonnics جامعه‏شناس آلمانی

(۲). C.h.Coolcy

(۳). G.H.Mead

(۴). Erving Goffman

(۵). Sons and Lovers

(۶). Lawrense,E

(۷). Dollincers

(۸). James Joycc

(۹). Portrait of the artist of a young man

(۱۰). Faust

(۱۱). Iytton Lord

(۱۲). Hoggart Richard

منابع

-دورکیم امیل؛آموزش و پرورش و جامعه،ترجمهء دکتر کاردان،انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۷۱

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

پایان مقاله