عنوان مقاله: اقدام پژوهی و کاربرد آن در تعلیم و تربیت
نویسنده : بازرگان،عباس
معرفی مقاله
روشهای تحقیق در علوم تربیتی را بر حسب نوع داده‌های مـورد نیاز مـی‌توان بـه سه دسته تقسیم کرد:تحقیق تاریخی،تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی.تحقیق توصیفی را نیز می‌توان به پنج دسته تـقسیم کرد:پیمایشی،همبستگی،پس-رویدادی(علّی-مقایسه‌ای)، مطالعه موردی و اقدام‌پژوهی.
مقاله‌یی که پیش رو دارید هدف اقدام‌پژوهی را بیان می‌کند و این نکته را موردنظر قرار مـی‌دهد که مقصود از اقدام‌پژوهی، مشخص کـردن مـوقعیتهای نامعین ملموس مربوط به اقدامها و عملیات آموزشی است.به‌طوری که،با استفاده از نتایج آن،انجام استراتژیک اقدامهای آموزشی میسر شود.پس از آن،ضمن اشاره به تفاوت اقدام‌پژوهی و پژوهش کاربردی،موارد استفاده از آن،از جمله،در بهبود مدیریت مدارس،برنامه‌های درسی،امر تدریس و ارزیابی آموخته‌های دانـش‌آموزان را مورد توجه قرار می‌دهد و بر این نکته تأکید می‌کند که پژوهشگر اقدام‌پژوهی،مثلا معلم یا به‌طور کلی هر فرد دیگری از دست‌اندرکاران نظام آموزشی،سعی بر آن دارد که براساس روش علمی،فرایند فعالیتهای آموزشی را بهبود بخشد.
نویسنده در قسمت دیگر مقاله،پیش فـرضها و شـرایط مناسب برای اقدام‌پژوهی و نیز مراحل آن را بیان می‌کند.در این‌باره با توصیف روشهای گردآوری و تحلیل داده‌ها در اقدام‌پژوهی،به این نکته اشاره می‌نماید که در این نوع پژوهش علاوه بر داده‌های کمی داده‌های کیفی نیز گردآوری و تحلیل مـی‌شود تـا پایه‌ای استوارتر برای اقدام آگاهانه جهت بهبود فعالیتها را فراهم کند.
این مقاله را آقای دکتر عباس بازرگان عضو هیأت علمی دانشگاه تهران تهیه و در اختیار فصلنامه قرار داده است که به این وسیله از ایشان قدردانی می‌شود.
۱-مقدمه
تحقیق علمی،فرایند جـستجوی مـنظم برای”مشخص کردن یک موقعیت نامعین” است(۱).تحقیق علمی را باتوجه به جنبه‌های مختلف می‌توان به دسته‌های گوناگون تقسیم‌بندی کرد.صاحب‌نظران،پژوهشهای علمی را در علوم تربیتی،معمولا بر حسب تمایل شخصی دسته‌بندی کرده‌اند(۲).از این جمله می‌توان به دسته‌بندی‌های مـورد اسـتفاده بـه وسیله مؤلفان کتابهای روشهای تحقیق در عـلوم تـربیتی اشـاره کرد.هرچند این دسته‌بندی‌ها از همسانی برخوردار نیستند،اما چنانچه داده‌های موردنیاز تحقیق را ملاک دسته‌بندی قرار دهیم،می‌توان روشهای یاد شده را به سه دسته به شـرح زیـر تـقسیم کرد:
۱-تحقیق تاریخی.
۲-تحقیق توصیفی.
۳-تحقیق آزمایشی.
این دسته‌بندی کاربرد بیشتری یافته و مورد استفاده چندین مـؤلف قـرار گرفته است(۳،۴،۵ و ۶).
داده‌های لازم برای تحقیق تاریخی که مربوط به رویدادها و وقایع گذشته است،از قبل وجود دارد.در این مورد پژوهشگر باید به جستجو بـپردازد تـا دادهـ‌های موردنیاز را بیابد.
در حالیکه برای تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی،پژوهشگر باید به تـولید داده‌ها بپردازد.
تحقیق توصیفی را می‌توان به پنج دسته به شرح زیر تقسیم کرد:
الف)پیمایشی۲
ب)همبستگی۳
ج)پس رویدادی(علّی-مقایسه‌ای)۴
د)بررسی موردی(موردپژوهی)۵
ه)اقدام‌پژوهی.
در این مقاله سعی می‌شود که روش تحقیق تـوصیفی-اقدام‌پژوهی بـیان شـود و کاربرد آن در رابطه با نظام آموزشی موردنظر قرار گیرد.
۲-هدف اقدام‌پژوهی و ضرورت انجام آن
همانطور کـه اشـاره شد،اقدام‌پژوهی در زمره روشهای تحقیق توصیفی است.هدف این
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۴)
دسته از پژوهشهای آموزشی،توصیف شرایط یا پدیده‌های مربوط به نظام آموزشی می‌باشد.با اسـتفاده از اقـدام‌پژوهی مـی‌توان موقعیتهای نامعین ملموس مربوط به اقدامها و عملیات آموزشی،را مشخص کرد(۷).بنابراین هریک از افـرادی کـه در نـظام آموزشی دست‌اندرکار فعالیتهای آموزشی می‌باشند و به‌ویژه با فرایند یاددهی-یادگیری سروکار دارند،می‌توانند برای شناخت”مسایل مبتلا به”آموزشی،و پیـ‌بردن بـه راهـهای کاهش این مسایل،اقدام‌پژوهی را به‌طور انفرادی یا گروهی بکار برند.این نوع تحقیق می‌تواند بازخورد لازم برای بـهبود:مدیریت واحـدهای آموزشی،فرآیند یاددهی-یادگیری و نیز ارزیابی آموخته‌ها،را فراهم آورد.یکی از مزیتهای اقدام‌پژوهی آن است که پژوهشگر براساس نتایج بـدست آمـده مـی‌تواند تعدیل با تغییر لازم را بلافاصله به عمل آورد(۸).
در اقدام‌پژوهی،معمولا معلم خود پژوهشگر است و نقش اصلی پژوهـشی بـه عهده او می‌باشد.چه به این وسیله معلم به‌عنوان مجری اصلی طرح تحقیق اقدام‌پژوهی،می‌تواند مسأله مـلموسی را کـه بـا آن روبرو است،مثلا مشکلات فرایند تدریس به‌طور گام‌به گام در طول یک مدت معین و با استفاده از سـاز و کـارهای گوناگون پژوهشی(پرسشنامه،مصاحبه و غیره)مورد کندوکاو قرار دهد.از آنجا که معلمان در هر نظام آمـوزشی نـقشی اصـلی را برعهده دارند،به‌عنوان پژوهشگران بالقوه،برای مشخص کردن موقعیتهای نامعین در رابطه با فعالیتهایشان،می‌توانند روش علمی را بکار برده و بـا اسـتفاده از اقـدام‌پژوهی،فعالیتهای خود را بهبود بخشند.این امر کمک می‌کند تا معلمان نقش مؤثرتری در شناخت مسایل آموزشی بـه‌ویژه فـرایند یاددهی-یادگیری داشته باشند.علاوه بر آن انجام اقدام‌پژوهی به وسیله معلمان باعث می‌شود که نتایج تحقیق،کاربرد ملموس‌تری داشته بـاشد.چه بـرخی از تحقیقات به اصطلاح آکادمیک،که به وسیله سایر پژوهشگران انجام می‌شود،نتایج آنها بسیار بـا کـندی بکار برده می‌شود.حتی برخی اوقات نتایج ایـن قـبیل تـحقیقات به‌گونه‌ای نیست که معلمان بلافاصله بتوانند از آنها اسـتفاده کـنند.در اقدام‌پژوهی،توجه پژوهشگر به جنبه‌های عملی و پی‌بردن به چگونگی رفع مشکلات و مسایل آموزشی معطوف اسـت؛لذا فرایند پژوهـش براساس استدلال عملی استوار اسـت نـه بر اسـتدلالهای فـنی(۸).برای ایـن منظور نه‌تنها از روشهای کمّی تحقیق بلکه از روشـهای کـیفی در پژوهشهای آموزشی استفاده می‌شود.جنبه‌های عملی موردنظر در اقدام‌پژوهی چنان است که آنرا برای انـجام استراتژیک یـک اقدام،مناسب می‌سازد.به عبارت دیگر،پژوهشگری که بـه اقدام‌پژوهی
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۵)
می‌پردازد،آگاهانه درباره فعالیتهای خود بـه آزمـایش پرداخته تا ضمن شناسایی ابـعاد مختلف ایـن فعالیتها بتواند در راه بهبود آنها،با شناخت علمی،اقدام کند.
باید توجه داشت که اقدام‌پژوهی با پژوهـش کـاربردی۶تفاوت دارد(۸،ص ۲۱۸).به رغم اینکه هردو روش دارای وجوه مـشترکی مـی‌باشند،تفاوتهای قـابل‌ملاحظه‌ای میان آنها وجود دارد.مـثلا در پژوهـش کاربردی،تعداد واحدهای مورد مـشاهده نـسبتا زیاد بوده و فرایند پژوهش به‌ویژه در مرحله نمونه‌گیری به شدت کنترل می‌شود.علاوه بر آن در این نوع پژوهـش سـعی بر آن است که نتایج تعمیم داده شـود.در حـالیکه در اقدام‌پژوهی،هرچند که از روش عـلمی اسـتفاده مـی‌شود امّا کنترل فرایند پژوهـش،شدت یاد شده را ندارد.این امر بدان علت است که در اقدام‌پژوهی،پژوهشگر درصدد یافتن نتایج تعمیم‌پذیر نمی‌باشد،بلکه هدف او رسیدن بـه شـناخت علمی دربارهء مسأله ویژه‌ای است کـه خـود بـا آنـ سروکار دارد.بـدون اینکه بخواهد حـاصل ایـن شناخت را به موارد دیگر تعمیم دهد.مثلا مدرس یک درس می‌تواند با استفاده از اقدام‌پژوهی،مشکلات یادگیری-آن درس را در کلاس خود تشخیص دادهـ و آنـها را بـرطرف کند.برای این منظور با طی کردن فـرایند جستجوی مـنظم،پیشرفت تـحصیلی یـادگیرندگان را در مـدت مـعینی به دقت زیر نظر قرار داده،با استفاده از شیوه‌های مختلف گردآوری داده‌ها،مشاهده لازم را به عمل می‌آورد و سرانجام با تحلیل مشاهده‌ها نتایج لازم را برای رفع مشکلات یادگیری در آن درس فراهم می‌آورد.
باتوجه به مطالب فـوق می‌توان گفت که اقدام‌پژوهی شامل دو مرحله عمده است:مرحله اول تشخیص و مرحله دوم اقدام برای رفع مشکل.بدین جهت است که در اقدام‌پژوهی می‌توان معلم را به‌عنوان محقق(پژوهشگر آموزشی)منظور داشت(۹).زیرا معلمی که خود محقق فرایند یاددهی-یادگیری باشد مـی‌تواند بـا بکارگرفتن روشهای گردآوری داده‌های کمی و کیفی،از جمله ثبت رویدادهای معمولی روزانه کلاس درس خود،و سایر ساز و کارهای مشاهده،حداکثر استفاده را از واقعیات فرایند یاددهی-یادگیری به عمل آورده و ضمن تحلیل آنها،اطلاعات مفیدی دربارهء مشکلات عـملی یـاددهی-یادگیری در آن کلاس بدست آورد.پس از آن با شناخت جنبه‌های گوناگون آن مشکلات،در جهت تعدیل روش تدریس،و جنبه‌های دیگر از قبیل ارزیابی آموخته‌ها و به‌طور کلی نحوه سروکار داشتن با یادگیرندگان،تجدیدنظر اساسی بـه عـمل آورد تا به این طریق مـشکلات کـاهش یافته و رفع
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۶)
شود.
۳-پیش‌فرضها و شرایط مناسب برای اقدام‌پژوهی
یکی از پیش‌فرضهای اقدام‌پژوهی آن است که دست‌اندرکاران فعالیتهای آموزشی به ویژه معلمان،چنانچه شخصا به کندوکاو درباره مسایل مربوط به وظایف شغلی خود بپردازند،نسبت بـه آن وظـایف آگاه‌تر شده و در راه انجام آن کـوشش بـیشتری به عمل می‌آورند(۷).همچنین معلمان وقتی عملکردشان افزایش می‌یابد که تجربه‌های خود را در رابطه با فرایند یاددهی-یادگیری با همکاران دیگر در میان گذارند و با آنان تبادل‌نظر نمایند.به‌عنوان مثال،یکی از شرایط لازم برای اقدام‌پژوهی در یک منطقه آموزش و پرورش آن اسـت کـه فرصتی فراهم شود تا معلمان همرشته در آن منطقه بتوانند تجربه‌های تخصصی خود را با همکاران در میان گذارند.
مفروضه دیگر آن است که مشارکت معلمان همردیف و همرشته از طریق اقدام‌پژوهی در یک طرح پژوهشی،باعث می‌شود که آنان اطلاعات و تـجربه‌های خـود را مبادله نـمایند. این امر به نوبه خود بر عملکرد معلمان اثر خواهد داشت.به عبارت دیگر باید معلمان را به همفکری و تبادل تـجربه‌ها از طریق اقدام‌پژوهی تشویق نمود.
پیش‌فرض دیگر اقدام‌پژوهی آن است که معلمان با اطمینان و احـترام مـتقابل بـه یکدیگر در اقدام‌پژوهی مشارکت می‌جویند.مثلا درباره یک طرح اقدام‌پژوهی برای یافتن پاسخ به این سئوال که:”برای بهبود نمره‌های نـامطلوب دانـش‌آموزان در درس فیزیک سال دوم دبیرستان چه باید کرد؟باتوجه به اینکه شرایط تدریس و وسایل کمک‌آموزشی بـرای ایـن درس در هـمه دبیرستانها یکسان نیست،این پیش‌فرض مصداق می‌یابد که در تدریس فیزیک،باتوجه به امکانات دبیرستانها،برخی از معلمان وسایل آزمایشگاهی لازم را بـرای تدریس کارآمد در اختیار ندارند و ممکن است اطمینان خاطر آنان نسبت به مؤثر بودن اقدام‌پژوهی در بـهبود فرایند تدریس،کاهش یابد.باتوجه بـه ایـن پیش‌فرض،لازم است ابتدا اطمینان معلمان نسبت به مفید بودن اجرای طرح اقدام‌پژوهی،علی‌رغم،شرایط تدریس و وسایل کمک‌آموزشی گوناگون که در دبیرستانها مورد استفاده قرار می‌گیرد،جلب شود. همچنین احترام متقابل معلمان نسبت به تجربه‌های گوناگون آنان در فـرایند یاددهی- یادگیری باید رعایت شود.بنابراین در تدوین و اجرای یک طرح اقدام‌پژوهی گروهی،
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۷)
مثلا در یک منطقه آموزش و پرورش،باید توجه داشت که محدودیتهای مربوط به منابع یادگیری و گوناگونی تجربه‌های معلمان در مدارس مختلف،اطمینان معلمان ذیربط را تحت‌تأثیر قرار ندهد.
علاوه بر پیـش‌فرضهای فـوق،شرایط مساعد دیگری برای اقدام‌پژوهی می‌توان منظور داشت که به‌طور خلاصه شامل موارد زیر است(۸):
معلمان شرکت‌کننده در طرح اقدام‌پژوهی باید به ضرورت آشنایی با فنون پایه پژوهشی اعتقاد داشته باشند،فرصت لازم برای نوآوری در نظام آموزشی فـراهم بـاشد،نظام آموزشی “طرحی نو در انداختن”را ترغیب کند؛در نظام آموزشی باید فرصت فراهم باشد تا اندیشه‌های نو مورد آزمایش قرار گیرد؛معلمان شرکت‌کننده در طرح اقدام‌پژوهی با فرایند پویایی گروهی آشنا باشند.
به این سان،چنانچه گروهی از معلمانی کـه شـرایط یادشده برای آنان فراهم است،دربارهء یک مسأله مشترک از طریق اقدام‌پژوهی به پژوهش بپردازند،می‌توانند به نتایج زیر دست یابند:
الف)به مشخص کردن”موقعیت نامعین”نایل شوند و مشکل موردنظر را رفع کنند.
ب)با روشهای نو آشنا شده و از این طریق،ضمن خـدمت بـه آمـوزش مستمر خود بپردازند.
ج)نوآوریها و شیوه‌های نوین آموزشی را بـا سـهولت در مـیان معلمان اشاعه دهند.
د)ارتباط بیشتری میان معلمان و پژوهشگران آکادمیک فراهم آورند.
۴-مراحل اقدام‌پژوهی
مرحله اول در اقدام‌پژوهی آن است که”موقعیت نامعین”مورد مطالعه،آشکارا بیان شود.برای این منظور باید ویژگیهای این”موقعیت”تصویر شده و گـستردگی آن تـوصیف شود.در مـرحله دوم باید درباره علل احتمالی بروز این”موقعیت نـامعین”به تـفسیر پرداخت. همچنین ضمن مذاکرده با معلمان ذیربط،پژوهشگران،مشاوران و نیز افراد بالقوه دیگر، سؤالهای پژوهشی تدوین شود.در مرحله سوم باید به بازنگری مـنابع اطـلاعاتی مـوجود درباره”موقعیت نامعین”پرداخت.برای این منظور متون پژوهشی که در این زمینه در دسترس اسـت مورد مطالعه قرار می‌گیرد.در این مرحله منابع دست اول و دست دوم
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۸)
اطلاعاتی موردنظر قرار می‌گیرد و همچنین اشخاص متخصص که درباره مـوضوع مـورد مطالعه صـاحبنظر هستند،مورد تماس قرار می‌گیرند.هدف از این امر آن است که از اطلاعات در دسترس دربـاره مـوضوع استفاده شود.
در مرحله چهارم،باتوجه به نتایج مرحلهء قبل،مسأله مورد پژوهش تعدیل شده و در صورت لزوم در سئوالهای پژوهشی موردنظر،باتوجه بـه اطـلاعات حـاصل از بررسی متون، تجدیدنظر شود.همچنین باید سعی شود که سؤالهای پژوهشی براساس ابعاد مـختلف مـسأله بیان شـود،به‌طوریکه باتوجه به شرایط زمانی و مکانی،پس از یافتن پاسخ سؤالها،بتوانیم دربارهء”اقدام مورد پژوهش”آگاهانه عمل کنیم و مسأله را مـرتفع و یـا ایـنکه شدت آن را کاهش دهیم.
در مرحله پنجم به انتخاب ابزار و روش گردآوری داده‌ها می‌پردازم.برای این منظور می‌توان ابزار زیـر را مـوردنظر قرار داد.
الف)پرسشنامه.
ب)یادداشتهای روزانه معلم.
ج)مصاحبه.
د)فرمهای مشاهده.
شک نیست که در پژوهشهای آموزشی از ابزار دیگری چون آزمونها نیز استفاده می‌شود.اما در اقـدام‌پژوهی هـدف اصـلی آن است که نسبت به موقعیت نامعین چنان جستجوی منظمی صورت گیرد تا بتوان پس از شـناخت کـامل مشکل،راه‌حلّی برای رفع یا کاهش آن ارائه داد.بنابراین برای گردآوری داده‌ها ابزاری انتخاب می‌شود که امـکان چـنین فرایندی حـاصل شود.علاوه بر این،نسبت به روش گردآوری داده‌ها تصمیم‌گیری می‌شود که سرشماری بعمل آید یا نمونه‌گیری.
در مرحله ششم،داده‌های مـوردنیاز گـردآوری شده و مورد تحلیل قرار می‌گیرد. علی الاصول نوع تحلیل داده‌ها بستگی به نـوع سـئوالهای پژوهـشی دارد.چنانچه سئوالها در رابطه با داده‌های کمّی باشد،باید از روشهای آمار توصیفی و استنباطی استفاده کرد.امّا در صورتیکه سـئوالها در رابـطه بـا داده‌های کیفی باشد،از روشهای تحلیل کیفی استفاده می‌شود.داده‌های کیفی معمولا به صورت کـلامی واقـعیات را نمایان می‌کند.از اینرو برای تحلیل آنها باید روشهای تحلیل تاریخی،فلسفی یا روشهای مردم‌نگاری را بکار برد.
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۴۹)
همانطور که قبلا اشـاره شـد در اقدام‌پژوهی هدف اصلی شناخت”موقعیت نامعین” و اقدام عملی برای بهبود آن”موقعیت”است.بنابراین فرایند گـردآوری دادهـ‌ها در اقدام پژوهی باید چنان انجام پذیرد که امـر یـاد شـده را یاری دهد.مثلا در یک طرح گروهی اقدام پژوهی در امـر گـردآوری داده‌ها،علاوه بر استفاده از روشهای مرسوم،می‌توان از صورتجلسه‌های مربوط به جلسه‌های گروهی هفتگی،یادداشتهای روزانه یـا هـفتگی معلمان و گزارشهای ذیربط دیگر نـیز اسـتفاده کرد.این نـوع یـادداشتها و گـزارشها به‌عنوان داده‌های کیفی می‌تواند مورد تحلیل قـرار گـیرد.چنانچه اینگونه داده‌ها به صورت”رویداد”یا حکایت-گونه”مرتب شوند،می‌توانند”واقعیت نامعین”را به نحوی آشکار کنند که”برای خواننده بـه صـورت ملموس و با اهمیت جلوه کند و گـاه می‌تواند برای دست‌اندرکاران از جـمله پژوهـشگران دیگر یا تصمیم‌گیرندگان از چندین صـفحهء حـاوی تحلیلهای عددی متقاعد کننده‌تر باشد”(۱۰).
باتوجه به مطالب یاد شده،از آنجاکه در اقدام‌پژوهی به میزان بیشتری از دادهـ‌های کـیفی استفاده می‌شود،می‌توان گفت که این نـوع پژوهـش بـا فرایندها سروکار دارد تـا بـروندادها و پیامدها.علاوه بر آن،پژوهشگری کـه بـه انجام اقدام‌پژوهی می‌پردازد در صدد آزمودن فرضیه نمی‌باشد.چه در تحلیل داده‌های کیفی پژوهشگر مترصد آن است که در نـهایت بتواند آنـها را باهم تألیف کرده و از آنها معنا بـدست آورد(۱۱).
سرانجام پس از تـحلیل داده‌ها،گزارش اقـدام‌پژوهی تـدوین مـی‌شود.در تدوین گزارش،پس از بیان مسأله و اشـاره به اطلاعات موجود،سئوالهای پژوهشی بیان می‌شود؛ سپس به لزوم گردآوری داده‌ها برای یافتن پاسخ سؤالها از طریق اقـدام‌پژوهشی اشـاره شده و چگونگی گردآوری داده‌ها(شامل جامعه مـورد مـطالعه،افراد مـورد مـشاهده،شیوه مـورد استفاده در گردآوری داده‌ها)بیان مـی‌شود.پس از آن یـافته‌های اقدام‌پژوهی عرضه می‌شود.در این بخش،یافته‌های مربوط به هریک از سؤالهای پژوهشی عرضه شده و به دنبال آن نتیجه‌گیری کلی از اجرای طـرح اقـدام‌پژوهی بـه عمل می‌آید.علاوه بر آن،در این بخش از گزارش،می‌توان بـه مـحدودیتها،مشکلات اجـرایی طـرح تـحقیق و چـگونگی اشاعه نتایج حاصل از طرح،اشاره کرد.البته شک نیست که پس از اجرای یک طرح اقدام‌پژوهی موفق،نتایج بدست آمده را علاوه بر اینکه می‌توان در سطح واحد آموزشی(دبستان، مدرسه راهنمائی،دبیرستان یا گروه آموزشی)از طریق سمینار عـرضه کرد،باید تجربهء
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۵۰)
پژوهشی حاصل را در سطح منطقه آموزشی و یا استان به اطلاع افراد و استفاده‌کنندگان بالقوه رسانده و موجبات تعاطی افکار و تبادل‌نظر آنان را درباره طرحهای مشابهی فراهم آورد.
۵-نتیجه‌گیری
همانطور که قبلا اشاره شد،معلمان،در میان کارگزاران و دست‌اندرکاران نظام آموزشی،بیشترین سهم و مـسوؤلیت را در تـحقق هدفهای نظام برعهده دارند.اندیشه‌های آرمانی هر نظام آموزشی در صورتی می‌تواند واقعیت یابد که خود معلمان در شناخت مشکلات فرایند یاددهی-یادگیری فعال شده و در جهت رفع آنها به‌طور آگاهانه اقدام نمایند.باتوجه به این امر،اقدام‌پژوهی گـامی اسـت مؤثر که معلمان از طریق آن می‌توانند،به تنهایی یا به صورت گروهی،عملکرد خود را بهتر شناخته و به راههای بهبود آن پی‌برند.
معمولا اقدام‌پژوهی به منظور پی بردن به مشکلات آموزشی و پاسـخ بـه سؤالهایی از این نوع بکار می‌رود:”برای بـهبود یـادگیری دانش‌آموزان در درس(الف)چه باید کرد؟””برای بهبود تدریس معلمان مدرسهء(الف)در درس(ب)چه باید کرد؟”از طریق یافتن پاسخ این نوع سؤالها می‌توان شرایط اقدام آگاهانه و ارتقاء کیفیت واحدهای آموزشی را فراهم آورد.
یک طـرح اقـدام‌پژوهی در صورتی موفق قلمداد مـی‌شود کـه دارای ویژگیهای زیر باشد: الف)براساس آن بتوان به انجام اقدام آگاهانه‌ای پرداخت تا”موقعیت نامعین””مورد پژوهش”معین شده و براساس آن بتوان مشکل موردنظر را بهبود بخشید؛
ب)در جهت فراهم آوردن مبنائی باشد که بتوان به حمایت،هدایت و کنترل فعالیتهای واحد آموزشی پرداخت؛
ج)براساس گزارش طـرح اقـدام‌پژوهی بتوان نشان داد که چگونه از تجربه‌های معلمان در حل مسایل آموزشی استفاده شده است و اینکه چگونه می‌توان در فرایندهای گوناگون آموزشی از اشتباهاتی که دیگران مرتکب شده‌اند پرهیز کرد.
د)طرح اقدام‌پژوهی مشابهی را در شرایط دیگر،درباره فرایندهای یاددهی-یادگیری، برنامه‌های درسـی و ارزیـابی آموخته‌های دانـش‌آموزان،تدوین و اجرا کرد.
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۵۱)
زیرنویسها:
(۱)-(اقدام‌پژوهی) Action research
در فارسی معادلهای دیگری نظیر تحقیق عملی،تحقیق در عمل و امثال آن نیز بکار رفته است.از آنجا که معمولا صـفت “عملی”برابر واژهء Practical نهاده می‌شود،به منظور دقّت هرچه بیشتر در برابر نهادهای واژگانی در پژوهـشهای آمـوزشی در ایـنجا”اقدام‌پژوهی”برگزیده شده است.
(۲)-. Survey research .
(۳)-. Correlational research .
(۴)-.( Ex_post facto(causal comparative .
پژوهش پس-رویدادی را”علّی-مقایسه‌ای”نیز می‌نامند.
برای مطالعه بیشتر در این‌باره به مقاله زیر رجوع کنید:
رضویه،اصغر.”پژوهشهای علّی-مقایسه‌ای و کاربرد آن در علوم رفتاری”.
مجله علوم اجتماعی و انسانی دانـشگاه شـیراز.دوره اوّل،شماره دوّم،بهار ۱۳۶۵،ص ۳۶-۵۲.
(۵)-. Case_study .
(۶)-. Applied research .
تعلیم و تربیت » شماره ۳۵ (صفحه ۵۲)
منابع
(۱)-دیوئی،جان.منطق:تئوری تحقیق،ترجمه علی شریعتمداری.چاپ دوّم،تهران:انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۶۹
