آراء تربیتی غزالی با توجه به زمینه روانشناختی آنها

آراء تربیتی غزالّی باتوجه به‏ زمینهء روانشناختی آنها

گردآوری و نوشته از:سید احمد هاشمیان

معرفی مقاله

حجّه الاسلام محّمد بن محّمد بن احمد طوسی،مردی متعبّد و پرهیزکار و پیشه‏وری کم‏مایه و نادار بود که به شغل بافندگی روزگار می‏گذرانید.

به هنگام خردسالی تحت حمایت و سرپرستی ابو حامد احمد بن محّمد رادکانی قرار گرفت و مقدمّات علوم دینی را نزد وی‏ آموخت.

پس از مدّتی تحصیل در طوس و گرگان به نیشابور رفت و در خدمت امام الحرمین ابو المعالی جوینی به تلّمذ پرداخت و در همهء علوم عصر خویش سرآمد دیگران گردید.سرانجام نظام الملک‏ منصب تدریس در مدرسهء نظامیّه را به او تفویض نمود،و این واقعه‏ در زمانی اتّفاق افتاد که از عمر غزالّی،بیش از سی و پنجسال‏ نگذشته بود.غزالّی تا سال ۴۸۸ هـ ق به مدت چهار سال کرسی‏ استادی نظامیّه را در بغداد در اختیار داشت و به تأیید روایات تاریخی‏ در حلقه‏های درسش صدها طلبه به چشم می‏خورد.۱

باوجود اینکه شیفتگان علم و دانش از هر سو آهنگ دیدار او می‏کردند و او در جهان اسلام شخصیّتی نام‏آور و بلندآوازه گردیده‏ بود،معهذا غزالّی میان خود و افکار درونی‏اش درگیر بود و به سبب‏ وجود این کشمکش و جدال درونی احساس آرامش خاطر و تسّلی‏ قلبی نمی‏کرد.

پس از مدّتی که در بغداد با اضطراب و پریشانی‏خاطر؟؟؟

برد،منصب مّدرسی را به برادرش احمد واگذار کرد و بغداد را ترک‏ گفت.غزالّی بیش از ده سال در انزوای ارادی و اختیاری بسر برد و در میان شهرها و ممالک اسلامی،از جمله بلاد شام و حجاز،به سیر و سلوک پرداخت.زمانی به حّج می‏رفت و گاهی رهسپار بیت‏المقّدس‏ می‏شد و لحظه‏ای سر از شامات(سوریّه)بیرون می‏آورد؛چنانچه‏ بخشی از کتاب«احیاء علوم الّدین»را در مسجد اموی دمشق نگاشت.۲

این انزوا و گوشه‏گیری برای غزالّی بسیار پربار و مغتنم بود؛ بگونه‏ای که وی توانست از این رهگذر انزوا به ساحل امنیّت‏خاطر و آسایش روحی برسد و بر معارف و آگاهیهای ارزنده و بی‏سابقه‏ای‏ دست یابد،تا آنجا که ثمرهء مطالعات و بازدهء بررسیهای روانی این‏ دانشمند سترک،برای همیشه در اختیار جهان بشریّت و به مشابهء میراث نفیس فرهنگی در دسترس جامعهء اسلامی قرار گرفت.

گفتنی است که اهتمام غزالّی در بررسیهای روانی به شرحی که‏ در متن مقاله ملاحظه خواهد شد،نسبت به پیشینیان بسی فراتر و فراگیرتر بوده است؛خصوصا اینکه شناخت نفس و روان انسانی به‏ عنوان وسیله‏ای برای تعدیل سلوک و رفتار و تعالی اخلاق و تکامل‏ شخصیّت انسانی،مدّ نظر وی قرار داشته است.

آنچه نویسنده را بر آن داشته که چنین موضوعی را انتخاب‏ کند،بدون‏شک پیشتازی و ژرف نگری غزالّی عمدتا در زمینهء مسایل روان‏شناسی و پدیده‏های روان‏شناختی است و به حق باید گفت که وی در این میدان گوی سبقت را از دیگران ربوده است.

نویسنده در این تحقیق و بررسی،همانند کسی که می‏کوشد برای نخستین‏بار مسافت گذشته و حال را باهم طّی کند،سعی دارد که حدّ و مرز و پیوندها و ارتباطات دیرین میان پیشینهء فرهنگی و تاریخی نفس و مطالعات و تحقیقات جدیدی را که دربارهء نفس و روان انسانی انجام گرفته است،نشان دهد.او امیدوار است که حاصل‏ این تلاش را به صورت دستاوردی هرچند اندک و کم‏بهاء در عرصهء مطالعات روان‏شناسی را به محضر اندیشمندان و دوست‏داران دانش روان‏شناسی و علوم تربیتی تقدیم کند.

این مقاله را آقای احمد هاشمیان تهیّه و در اختیار فصلنامه‏ قرار داده است که بدینوسیله از ایشان سپاسگزاری می‏شود.

“فصلنامه‏”

نفس یا(روان)از دیدگاه غزالّی

وقتی ما در این بحث از روان‏شناسی گفتگو می‏کنیم،هدف ما از مفهوم روان یا نفس، صرفا،عبارت از جوهری نیست که قائم بالذّات باشد،بلکه منظور از روان،مجموعه‏ای از پدیده‏ها و حالات روانی و افکار اجتماعی و تداعیهایی است که در ظرف آگاهیهای انسان‏ وجود دارد.

روان‏شناسی به‏عنوان یک علم سازمان یافته به مفهوم کنونی و مصطلح زمان ما، دارای سابقهء زیاد طولاتی نیست؛و لیکن روان انسان از کهنترین و پرسابقه‏ترین موضوعهایی‏ است که از دیرباز مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است.باید دید که موضوع روان‏شناسی‏ از نظر غزالّی چیست؟آیا عبارت از مطالعهء روان،به‏عنوان یک جوهر مجرّد از مادّه است و یا موضوع آن،همان مطالعه و بررسی جنبشهای روانی است و به تعبیر دیگر مطالعه و شناخت آثار روان به‏گونه‏ای که روان‏شناسی جدید رسالت که با نظر گاههای غالب فلاسفهء پیش از وی و فیلسوفان هم عصرش متفاوت می‏باشد.

وی موضوع روان‏شناسی را به دو بخش تقسیم کرده است که هر بخش به بخشهای‏ ویژه‏ای اختصاص دارد که در اساس با مباحث بخش دیگر تفاوت بنیادی دارد.با این تقسیم‏ بندی دو نوع علم به ثمر می‏رسد و به همین جهت تقسیم‏بندی علوم و دانشها از نظر غزالّی‏ بر دو گونه است.

۱-علوم مکاشفه:علوم مکاشفه یا علوم نظری دانشهایی هستند که دربارهء حقایق اشیاء و اصول و ریشه‏های دوردست آنها بحث می‏کند.در این علوم حسّ و عقل به تنهایی‏ نمی‏توانند سودمند باشند.بلکه برای وصول به حقایق اشیاء،نیاز به نور و پرتوی می‏باشد که‏ فقط به مدد نیروی غیر حسّی و از راه کشف در قلب آدمی وارد گردیده و درک حقایق‏ فقط به مدد نیروی غیر حسّی و از راه کشف در قلب آدمی وارد گردیده و درک حقایق‏ اشیاء را ممکن می‏سازد.

۲-علوم معامله:علوم معامله یا عملی،علومی هستند که دربارهء جنبشها و اعمال و رفتار انسان اعّم از جنبشهای بدنی یا روانی گفتگو می‏کنند.

لازم به توضیح است که معنای چنین تقسیمی آن نیست که غزالّی میان نفس و روان و اعمال جوارح و اندام انسان جدایی می‏بیند؛بلکه غزالّی اصرار دارد که ثابت کند بین اعمال‏ بدنی و رفتار روانی آدمی،پیوند و ارتباط ناگسستنی وجود دارد؛زیرا این دو نوع رفتار رویهمرفته فعّالیتهای انسان را تشکیل می‏دهند.

غزالّی کتاب«احیاء العلوم»را بدین منظور تدوین نمود که نارساییهای موجود در نظریهء بعضی از فقهاء را مدلّل سازد؛فقهائی که به اعمال بدنی و رفتار عمومی انسان صرفا

از دیدگاه جنبشهای ظاهری و بیرونی آنها می‏نگریستند.علوم مکاشفه دربارهء نفس با این‏ برداشت به بررسی و مطالعه می‏پردازد که نفس موجودی است قائم بالّذات که دارای اصل‏ و ریشه و سرشت ویژه و مسیر و فرجامی مخصوص می‏باشد.۳

غزالّی در اینگونه مطالعات به تقلید و پیروی از سبک فلاسفه گرایش دارد؛زیرا مایل‏ بود نظام و سیستم اینگونه بررسیها بر جای بماند چنانچه گفته شد،فعالیّتها و جنبشهای روانی، مووضع«علم معامله»را تشکیل می‏دهند.

غزالّی در بررسیهای مربوط به جنبشهای روانی به هیچوجه کوشش خود را به بررسی‏ تجلّیات درونی و ذاتی نفس محدود نمی‏سازد؛بلکه علاوه بر آنها،تجلّیات و نمودهای‏ ظاهری و برونی نفس را نیز تحت مطالعه می‏گیرد که این روش تا حدود زیادی به روش‏ علمی یا تجربی که امروزه در روان‏شناسی جدید به کار گرفته می‏شود،نزدیک است.

دیدگاه غزالّی دربارهء پدیده‏های روانی

پدیده‏های روانی از نظر غزالّی همچنانکه گفته شد،عبارت از هرگونه تغییر و دگرگونی است که بر نفس عارض می‏گردد و نمایانگر جنبش و حیات او می‏باشد،اعّم از اینکه این تغییر و دگرگونی،دینی یا دنیوی باشد.

غزالّی صرفا به مطالعه و بررسی سلوک و رفتار دینی و اخلاق بسنده نمی‏کند،بلکه وی‏ صرفنظر از صورت ذهنی رفتار که در نفس پدید می‏آید.رفتار عمومی انسان را به‏عنوان‏ فعّالیّت و جنبش روان و پدیدهء روانی مورد تحقیق قرار می‏دهد.از سوی دیگر چون رفتار آدمی مظهر و نمایانگر شخصیّت اوست،بنابراین به عقیدهء او رفتار هر فرد با فرد دیگر متفاوت می‏باشد.بدین‏سان غزالّی علاوه بر اعتقاد به تفاوتهای فردی،به انسان به‏عنوان یک‏ ارگانیسم پویا و دینامیک می‏نگرد و نه به صورت یک موجود غیرمتحّرک و راکد و جامد که محکوم نیروهای درونی خویش باشد.

غزالّی در مورد این بخش از روان‏شناسی،در نقش یک کاوشگر و محقّق‏ پسیکولوژی چهره می‏نماید که با آمیزه‏ای از دقّت و موشکافی علمی به فعّالیّتها و رفتارهای‏ انسان می‏نگرد و این دقّت و باریک‏بینی وی تا بدان پایه است که به حق وی را می‏توان‏ همگام و همپای روان‏شناسان صاحب نام عصر نوین روان‏شناسی بشمار آورد.۴

روش مطالعات بررسیهای روانی از نظر غزالّی

باوجود آنکه بافت عقلی و نظری فلاسفه بر مطالعات و تحقیقات اولّیه غزالی سایه‏ افکنده است،معهذا نوآوریهای او در آثار تحلیلی و تألیفات بعدی وی،جلب‏نظر می‏کند؛ تا جایی که غزالّی را باید پایه‏گذار روش نوین و ابتکاری بررسیهای روانی بشمار آورد.

غزالّی روش مطالعات روانی را طّی سه مرحله زیر بکار گرفته است:

۱-تأّمل و مطالعه باطنی و درونی

غزالّی در راستای مطالعات مربوط به فعّالیتهای روانی،سبک جدیدی را ابداع نمود که می‏توان آن را بر نوعی تجربهء نسبی و تأمل درونی و همچنین مطالعه و تحلیل رفتار دیگران و نیز تحلیل پدیده‏های مختلف روانی مبتنی نمود.در این مورد باید گفته شود که‏ اساسا اهمیّت نفس یا روان انسان ماهیّتی است که تنها از درون و نه از بیون وجود آدمی‏ قابل مطالعه و بررسی می‏باشد.

این روش بررسی و مطالعهء درونی پدیده‏های روانی،همانگونه که از گفته‏های خود غزالّی برمی‏آید،در مقایسه با دیگر روشها از اهمیّت و ارزش ویژه‏ای برخوردار است که‏ نشانهء آنرا می‏توان در مجاهدتهای روانی و ریاضتهای نفسانی به منظور آگاهی و پی بردن به‏ عیوب نفسانی و نابهنجاریهای روانی جستجو کرد.

مجاهدتهای غزالّی و اتکاء وی بر تأمل باطنی و درون‏نگری از طریق مطالعهء پدیده‏های روانی را می‏توان در حالت عزلت‏طلبی و انزواجویی غزالّی که به مدّت ده سال‏ ادامه یافت،کشف نمود و همین‏رویداد نمایانگر توانایی شگرف او بر تحلیل روانی است و همین عامل بدو فرصت داد تا رفتار خویش را تحت بررسی و کنترل قرار دهد و با رفتار دیگران مقایسه و تحلیل نماید.۵

۲-مطالعه و تحقیق در رفتار دیگران

روش دیگری که غزالّی در بررسیهای روانی خود بکار می‏بست،عبارت بود از مطالعهء رفتار دیگران.وی چنانکه خود می‏گوید،مدّتها به بررسی موردی برروی افرادی که‏ دچار سرگشتگی و انحراف فکری بودند،پرداخت و شبهات و ایراداتی را که در افکار آنان‏ راه یافته بود و همچنین عقاید و افکار درونی آنها را مورد کنکاش و کاوش قرار داد.وی‏ در این رهگذر،بررسیهای خویش را عمدتا برروی افرادی که نسبت به آیین الهی کم اعتنا و یا لاابالی بودند و این کمبود و نارسایی اعتقادی موجب پریشانی خاطر و کج‏اندیشی ایشان‏ شده بود،متمرکز نموده بود.نمونه‏های فراوانی از این نوع بررسی روانی،یعنی مطالعه و تحقیق در رفتار دیگران را در کتاب(احیاء)می‏توان ملاحظه نمود.

تماس و ارتباط با دیگران به طرق گوناگون،از قبیل،برخورد دائم با شاگردانش، کسب اطّلاعات رفتاری دیگران توسّط دوستان و معاشرانی که در بین مردم داشت همچنین‏ حشر و نشر بی‏واسطه و مستقیم با تودهء مردم،او را به مطالعه و تحقیق دربارهء رفتار آنها واداشته است.۶

۳-تحلیل و تجزیهء روانی

چهرهء غزالّی در عرصهء مطالعهء روانی و تحلیل و تجزیهء روانی به‏عنوان شخصیّتی‏ مبرّز و اندیشمندی پیشتاز خودنمایی می‏کند.در بین دانشمندان و فلاسفهء پیشین اسلامی‏ در این زمینه همتایی برای غزالّی نمی‏شناسیم تا همانند وی به تحلیل روانی پرداخته باشد.

۱-تحلیل رفتار فردی انسان.۲-تحلیل وظایف روانی.

غزالّی در کتاب«احیاء»نمونه‏های فراوانی از روش تحلیل روانی را که قابل انطباق با هردو نوع تحلیل یاد شده می‏باشد؛ذکر نموده است.از این نمونه‏ها(تحلیل و تجزیهء مفاهیم‏ باطنی)است که در اثناء نماز بهم می‏رسد.این تحلیل در مورد مفاهیمی همانند،حضور قلب،درک،فهم،تعظیم،احترام،هیبت و رجاء،مصداق پیدا می‏کند که وی به تجزیهء و تحلیل و تفسیر آنها پرداخته و عوامل و اسبابی را که موجبات تحقّق این مفاهیم عالیه‏ را فراهم می‏کنند و نیز دستورالعملها و رهنمودهایی را که موجب طرد عوامل مزاحم و مفسد می‏گردند،ارائه کرده است.از نمونه‏های دیگر روش تحلیل روانی،تحلیل و توجیه غزالّی‏ دربارهء ریا و تظاهر و چگونگی پیشگیری از این حالت روانی است.

و باز نمونه‏ای دیگر،تحلیل وی دربارهء تعارضات و کشمکشهای حاصله بین‏ انگیزه‏های شهوانی و تمایلات نفسانی از یکسو و انگیزه‏های عالی از سوی دیگر و پیش‏ بینی او دربارهء سرانجام این درگیریها و پیروزی و شکست یکی از دو طرف مخاصمه‏ می‏باشد.۷

اثبات وجود نفس از نظر غزالّی

گرچه بیشتر دانشمندان روان‏شناسی جدید کسانی هستند که در مورد نفس و روان، جز به حیات و حرکت مادّی به چیز دیگری اعتقاد ندارند و گروهی از آنان نفس و روان را تابع وجود مادّی به‏ویژه وجود مغز آدمی می‏دانند و به هیچ حقیق روحانی و مجّرد از مادّه اعتقادی ندارند.و باوجود چنین نظریّه‏ای،بدیهی است که روان‏شناسی جدید خود را سرگرم این مسأله نمی‏کند؛زیرا اساسا منکر وجود نفس به‏عنوان وجودی روحانی و مجرّد از مادّه می‏باشد؛امّا غزالّی را بهیچوجه در ردیف چنین روان‏شناسانی نمی‏توان قرار داد، زیرا وی از زمرهء محقّقان و روان‏شناسانی است که به وجود نفس و روان ایمان دارند و نفس‏ را جوهر و حقیقتی روحانی و مجرّد از مادّه می‏شناسند که طبیعت و سرشت ویژه‏ای‏ دارد.۸

غزالّی به حکم اعتقاد به وجود نفس در مقام اثبات وجود نفس برآمده و در این مسأله با فلاسفه یونانی و اسلامی همچون افلاطون و ابن‏سینا،همدل و هم‏رأی است.

وی در این زمینه می‏گوید:اگرچه این جوهر روحی را نمی‏توان با چشم دید و با

هیچیک از حواّس دیگر نیز وجود آن قابل احساس نیست،ولی برای اثبات وجود هر حقیقتی،احساس آن توسّط حواّس ظاهری،ضروری نمی‏باشد.او سپس مطلب را چنین‏ توجیه می‏کند:اساسا حالات و صفات هر موجودی از دو صورت خارج نیست یا این حالات‏ و صفات ذاتی‏اند و یا عرضی‏اند.

از بین حالات و صفات لازم برای یک موجود،صفت وجود و هستی داشتن در مقایسه با دیگر صفات و حالات آن موجود،صفت ذاتی آن موجود می‏باشد.بنابراین‏ محسوس بودن و یا مرئی بودن موجود نسبت به آن یعنی نسبت به خود وجود و هستی،امری‏ عرضی است و به همین دلیل برای اثبات هستی و وجود داشتن هر موجودی،نیازی به اقامهء دلیل نمی‏باشد.۹

باتوجه به آنچه گفته شد،مسأله نفس نیز بالاتر از آنست که توسّط حواّس پنجگانه‏ ظاهری ما احساس گردد؛زیرا نفس جوهری است روحی که صرفا به وسیلهء عقل قابل‏ ادراک می‏باشد لذا می‏توان وجود آن را از راه آثار و افعال آن احساس کرد.

نکتهء مهم دیگری که در اینجا باید بدان توجّه داشت،آنکه چرا غزالّی در مسأله اثبات‏ وجود نفس از راه برهان عقلی وارد شده،زیرا همانگونه که می‏دانیم وی شخصا این مسأله‏ را از جمله قضایایی که مربوط به حدس و ایمان می‏باشد،می‏شناسد و لذا جایی برای اثبات‏ عقلی وجود نفس باقی نمی‏ماند،زیرا اینگونه قضایا نزد کسانی که آنها را شهود می‏کنند، قطعی و یقینی می‏باشد.پاسخ این ایراد را چنین می‏توان داد:که او در توجیه این مسأله با صاحبان افکار و اندیشه‏های متفاوتی مواجه بوده و در نقش یک معلّم خود را با مخاطبین‏ گوناگونی مواجه می‏دیده است و خویشتن را موظّف میدانسته تا خواستهء کسانی را که‏ خواهان استدلال بر وجود نفس هستند،از طریق برهان عقلی و دلیل منطقی برآورده‏ سازد.۱۰

غزالّی در مسأله اثبات وجود نفس و استدلال بر آن از نظریّه ابن سینا متأثّر بوده و تابع‏ وی می‏باشد به همین جهت براهین و دلایل وجود نفس را که در عرصهء وسیع روان‏شناسی‏ مطرح است،از ابن‏سینا نقل و بازگو می‏کند و آنگاه با سایر فلاسفهء اسلامی همگام و هم‏رأی‏ می‏گردد و به مسایلی مانند:حقیقت نفس،وحدت و بساطت نفس و…می‏پردازد.براهینی که‏ وی در اثبات وجود نفس ارائه نموده،چنانچه اشاره شد،عمدتا همان براهینی است که از جانب دیگر فلاسفهء پیشین و یا فیلسوفان هم عصرش اقامه گردیده که عبارتند از:

۱-برهان طبیعی.۲-برهان پسیکولوژی عقلی.۳-برهان استمرار.۴-برهان رجل‏ طائر(برهان انسان معلّق).۵-این برهان که نفس جایگاه معقولات است.که شرح این براهین‏ موضوع بحث جداگانه‏ای می‏باشد.

در بخش بعدی این گفتار،به اجمال نظریّات تربیتی غزالّی را باتوجه به دیدگاه روان‏ شناختی وی بازگو می‏کنیم.

آراء و نظریّات غزالّی دربارهء تعلیم و تربیت اسلامی

در ابتدا باید گفت تعلیم و تربیت یا آموزش و پرورش،یکی از مهمّترین و اساسی‏ترین موضوعهایی است که در طول تاریخ پیوسته مطمح نظر رهبران و متفکّران‏ جوامع بشری قرار داشته است.در این گذر تاریخی،اندیشمندان،مربیّان و فلاسفهء بزرگ‏ ژرف‏بین و تلاشگر هریک به سهم خود کوشیده‏اند تا راه بهتر شگفتن و بارور شدن‏ استعدادها و تواناییهای بالقوه بدنی و روانی آدمی را نشان دهند و در جهت تحقّق این‏ منظور،هرکدام از آنان به تهیّه و تنظیم نقشه و طرح ویژه‏ای دست زده و به تدوین و تألیف‏ کتب و آثار سودمندی پرداخته‏اند.

به راستی بایستی اذعان کرد که در سایهء تلاش پیگیر و همه‏جانبهء این گروه از دانشمندان و رهبران اجتماعی و دینی،روند تکاملی شخصیّت و تربیت انسانها ادامه یافته و زمینه تحوّل و دگرگونی در آنان برای رسیدن به سعادت و کمال واقعی فراهم شده است.

بدون‏شکّ همهء مکاتب فلسفی،اجتماعی و تربیتی،هریک به نوبهء خویش،با دیدگاههای مختلف دربارهء شناخت انسان و تربیت وی داد سخت داده و رهنمودهایی ارائه‏ کرده‏اند؛امّا در این میان ادیان آسمانی و مکاتب الهی،گوی سبقت را از دیگر مکاتب دست‏ پروردهء بشری ربوده و پیامبران عظیم‏الشأن در نقش رابطین با مرکز هدایت و حقیقت مطلق‏ یعنی منبع وحی(خدا)جامع‏ترین نسخهء شفابخش و عالیترین دستورالعملهای تربیتی را برای انسان به ارمغان آورده‏اند.

تعلیم و تربیت در اسلام

آیین مقدس اسلام،شامل قوانین،قواعد و احکامی است که تمام نیازمندیهای فردی و اجتماعی بشر را مورد توجّه قرار داده و بنابر مصلحت و متناسب با احتیاجات جسم و روح‏ آدمی،با ارائه طرحها و برنامه‏های خاصّ خود این نیازها را تأمین و خیر و صلاح او را تضمین می‏کند.

دین مبین اسلام دربارهء اهمیّت تعلیم و تربیت و تأثیر آن در تقویت مبانی دینی و اعتقادی پیروانش،بیشتر از همهء ادیان آسمانی و برتر از همهء مکاتب تربیتی سخن گفته و پیروان خود را به کسب علم و دانش و تربیت افراد در مسیر خداشناسی و اکتساب فضایل‏ اخلاقی تشویق و ترغیب نموده است.

پیامبر عالیقدر اسلام که آیینهء تمام‏نمای حقیقت و واقعیت اسلام و شخصیّت‏ بی‏نظیرش،مظهر تام و کمال این دین حنیف است،خود بزرگترین مربّی و معلّم جهان‏ بشریّت و هادی و راهبر مردم سراسر جهان در همهء اعصار،به سوی سعادت واقعی است؛ هماهنگونه که خود می‏فرماید«بعثت معلّما»من برای تعلیم و تربیت انسانها برگزیده شده‏ام.

غزالّی و تعلیم و تربیّت

غزالّی در زمینهء تعلیم و تربیت،هم به نگارش جزوات و رساله‏های مخصوص مانند، فرزند نامه(ایّها الولد)پرداخته و هم ضمن تألیفات دیگر خود،همچون،کیمیای سعادت و احیاء علوم الدّین،فصل ویژه‏ای را به این موضوع اختصاص داده است.

وی به حقّ در میان محقّقان و مولّفان مسلمان،یگانه دانشمندی است که بیشترین توّجه‏ را نسبت به تعلیم و تربیت از خود نشان داده و بیش از همه در این‏باره تحقیق کرده و مطلب‏ نوشته است.

غزالّی شاید اولین کسی است که دربارهء تربیت کودک به تفصیل و به تخصیص سخن‏ گفته و می‏توان گفت که او پایه‏گذار دانشی است که امروزه به نام«روان‏شناسی کودک» یکی از مهمتّرین رشته‏های تعلیم و تربیت یا علوم تربیتی بشمار می‏رود.غزالّی شیوهء تعلیم‏ و تعلّم رایج در عصر خویش را دگرگون ساخت و از فراگیری علوم و آموختنیهای غیر کاربردی و بی‏فایده‏ای که صرفا انگیخته و انگیزندهء حّس تعصّب و خودخواهی افراد بود سخت انتقاد نمود.او فّن مناظره و جدل خلاف را که مهمّترین روش و برندّه‏ترین سلاح‏ علمی آن زمان بود،آنگاه که تنها برای خودنمایی و غلبه بر طرف مقابل بکار گرفته می‏شد، زشت‏ترین کار می‏دانست.

غزالّی در کتاب احیاء علوم الدّین(ج-ا)باب جداگانه‏ای را به اهمیّت علم و عالم و آداب تعلیم و تعلّم و ویژگیهای معلّم و متعلّم اختصاص داده که بدون‏شک انگیزهء اصلی او درهم ریختن ساختار نابهنجار نظام تعلیم و تربیت آن روزگار و پایه‏ریزی شالودهء طرحی‏ نوین به جای نظم موجود بوده است.

مفهوم تربیت از نظر غزالّی

غزالّی مانند بیشتر دانشمندان پیشین،تربیت را امری تکوینی می‏داند که هدف آن‏ ایجاد خلق نیکو و رفتار شایسته در انسان است.

«مرّبی باید اخلاق بد از وی(آدمی)بستاند و بدور اندازد و اخلاق نیکو به جای آن‏ نهد و معنی تربیت این است که همچون برزگری که غلّه را تربیت کند،هر گیاهی که با غلّه‏ برآمده باشد،از میان غلّه بکند و براندازد و همچنین سنگی و کلوخی که در میان کشتزار باشد، بیرون اندازد و از بیرون آب و سماد بدان آورد تا غلّهء پروردهء نکو برآید.۱۱

غزالّی اعتقاد راسخ دارد که تنها با تکیه به علوم و معارف اکتسابی نمی‏توان از تربیت‏ انسان آسوده‏خاطر شد،بلکه همانگونه که برای فراگرفتن این علوم معلّم و راهنمایی لازم‏ است،برای نیل به اخلاق و معارف حقیقی و کمال معنوی نیز نیاز به مربّی و مرشد می‏باشد «مرغ جان را دو پر باید،یکی علم و دیگر عمل،مرغ یک پر ه فضایل عالم علوی پرواز نتواند کرد.»۱۲

«ای فرزند بدان لازم است برای پویندهء راه حّق مرشدی و مربّی‏ای،تا دور کند از او اخلاق رذیله را به واسطهء تربیتش و جایگزین کند اخلاق حسنه را و مربّی مثل زارعی است‏ که قطع کند خارها را و برکند گیاهان هرزه را در لابلای زراعت تا پاک کند زرع‏اش را.چون‏ همانا خدای تعالی فرستاده به سوی بندگانش رسولانی را برای راهنمایی راه خدا،وقتی‏ رحلت فرمود،در دنیا به جایش نشسته‏اند جانشینانی،تا ارشاد نمایند مردم را به سوی خدای‏ تعالی به خاطر همین مطلب،لازم است برای پویندهء راه حّق مرشدی تا پرورش و رهنماییش‏ کند به سوی راه خدا،و شرط مرشد آنستکه،صلاحیّت داشته باشد تا امانت‏دار رسول ا…(ص)باشد.و من روشن می‏کنم مراتب بعضی از نشانه‏های مرشد را به‏طور مختصر تا اینکه هر عالمی ادّعا نکند که مرشد است،پس می‏گویم که مرشد کسی است که پشت کند از محّبت دنیا و محّبت جاه و پاک شده باشد به ریاضت نفس به واسطهء کم‏خوری و کم‏خوابی و کم‏حرفی و به واسطهء خواندن نماز و زیادی بخشش به واسطهء پیروی از مرشد آگاه که جای‏ او را گرفته،از حیث حسن خلق و سیرت،مثل شکیبایی،شکر،توکّل،یقین،سخاوت، قناعت،متانت نفس،حلم و تواضع،علم و صدق،حیا و وفا و آرامی و امثال آنها.»۱۳

تربیت علمی از دیدگاه غزالّی

در تربیت اسلامی،اساس کار بر پرورش انسان الهی استوار گردیده است.این‏چنین‏ فردی که در برابر خداوند حکیم،عادل،قادر و مهربان تسلیم شده و از روی دل،بندگی او را پذیرفته،در حقیقت،عالیترین ارزشهای انسانی را بر وجود خویش حاکم ساخته است.ثمرهء اینگونه تربیت،مآلا،بروز و ظهور فضایل و صفات عالیه‏ای،چون،تقوا،عدالتخواهی، ایثار،فداکاری،خرد و سستی و دانش‏طلبی از یکسو و روی گردانیدن از پلیدیها، بیدادگریها،هوی و هوسها،خودخواهیها و همچنین آزادی از شّر طاغوتها و قدرتهای‏ اهریمنی از سوی دیگر می‏باشد.

غزالّی در زمینهء تربیت علمی چنین می‏گوید:

«ای فرزند همانا نصیحتت می‏کنم،اوّل اینکه مجادله نکنی با کسی در مسأله‏ای که نمی‏دانی و توانایی نداری،چون آفت و ضرر زیادی همراه دارد و ضررش بیشتر از نفعش می‏باشد. دوّم،دوری گزین از وعظ دیگران مگر وقتی که بدانچه می‏گویی عمل نمایی،بیندیش از چیزی‏که به عیسی(ع)گفته شد که نفست را وعظ و اندرز نما،اگر خود اندرز گرفتی بعد به‏ مردم اندرز بده والا از پروردگارت حیا کن.سوم مطلبی که باید از آن دوری گزینی،آن‏ است که با امراء و فرماندهان و سلاطین،مداخله نکنی و اینها را دیدن ننمایی،چون دیدن‏ اینها و همنشینی‏شان و قاطی شدن با آنها،آفتی است بس بزرگ،و اگر مجبور شدی به‏ همنشینی،ترک کن مدح و تمّلق گویی آنها،چون خداوند رنجیده می‏شود،هرگاه ظالمی و یا فاسقی مدح و ثنا شود و کسی که برای بقای عمرشان دعا کند،دوست داشته در زمین خدا

عصیان شود.چهارم چیزی‏که باید از آن دوری گزینی،آنستکه قبول ننمایی هدیه و عطیّه و بخشش از فرماندهان،هرچند هدیه را حلال بدانی،چون طمع از امراء،دین را فاسد و باطل‏ می‏کند.چون با قبول هدیهء این گروه تعارف و رعایت جهتشان و راضی بودن در ظلمشان‏ پیش خواهد آمد و اینها همه فساد و خرابی در دین است.»۱۴

تعلیم توأم با تربیت(تلفیق علم و عمل)

غزالّی براساس تعالیم اسلامی،تعلیم را از تربیت و به سخن دیگر علم را از عمل جدا نمی‏داند و همانگونه که امام صادق(ع)در تفسیر کلمه«علماء»در آیهء شریفه

(سورهء فاطر آیهء ۲۵)فرموده است،منظور از علماء کسانی هستند که‏ عمل آنها سخن ایشان را تصدیق کند و کسی که عمل او با گفتارش اختلاف داشته باشد،عالم‏ نیست.۱۵وی نیز به تبعیّت از نظریّه پیشوایان اسلام و برخلاف رأی دانشمندانی،مثل‏ سقراط و افلاطون که معتقد بودند،همه فسادها از جهل و نادانی برمی‏خیزد و با آموزش‏ حکمت و معرفت می‏توان جامعه را اصلاح کرد،تعلیم به تنهایی را برای تحقّق تربیت،کافی‏ نمی‏داند؛بلکه این دو را لازم و ملزوم و مکّمل یکدیگر می‏شناسد.او در این‏باره در ولد نامه خود چنین آورده است:«ای فرزند از عمل،مفلس نشو و از حالات خالی نشو،و یقین‏ داشته باش علم تنها دستت را نمی‏گیرد؛زیرا علم به تنهایی مانند مردی است که در بیابان ده‏ شمشیر هندی و اسلحه‏های دیگر همراه داشته باشد و آن مرد شجاع نیز باشد و اهل جنگ، بدو حمله‏ور شود شیری با هیبت،چیست گمانت؟آیا اسلحه‏ها بدون استعمال،شرّ شیر را دفع خواهند نمود؟خیر،اسلحه‏ها بدون استعمال و حرکت،دفع شرّ نخواهد کرد.و همچنین‏ اگر مردی یکصد هزار مسألهء علمی را خوانده و یاد گرفته باشد،ولی بدانها عمل ننماید، فایده‏ای بدو نرساند مگر زمانی که بکار گرفته شود و درست بسان کسی است که بیماری‏ صفرا داشته باشد و علاج بیماریش سکنجبین و…باشد آیا اگر از داروها استفاده نکند، فایده‏ای خواهد گرفت؟»۱۶

هدفداری و جاودانگی حیات انسان از دیدگاه تربیتی غزالّی

مکتبهای غیرالهی،حیات انسان را به فاصلهء میان انعقاد نطفه و مرگ محدود می‏کنند. از نظر این مکتبها انسان در شرایط خاصّ به وجود می‏آید،از ما در تولّد می‏شود،در بعضی از زمینه‏ها رشد می‏کند،مراحلی از حیات را می‏گذراند و سرانجام وارد مرحلهء پیری‏ می‏شود و مرگ پایان زندگی اوست.

بدیهی است این تصوّر با آنچه در مکاتب الهی از وجود انسان تصویر می‏گردد، سازگار نمی‏باشد،بدین معنی که حیات موقتّی،با جنبه‏های کمال‏جویی،حقیقت‏طلبی و

همچنین با آرمانهای اخلاقی و معنوی آدمی توافق ندارد.علاوه بر اینها،موقّتی تلقّی کردن‏ حیات بشر،انگیزهء تلاش را در افراد کاهش داده،زندگی را برای آنها به صورتی بی‏معنا در می‏آورد و آنان را دچار پوچی،بی‏هدفی،احساس عدم امنیّت‏خاطر و تزلزل شخصیّت‏ می‏سازد.امّا اتصّال انسان به مبدأ اعلی و از او بودن و به سوی او حرکت کردن،به زندگی و حیات وی صورتی جاودانه و معنی‏دار می‏دهد و همین عامل او را به تلاش و کوشش‏ وا می‏دارد تا به اقتضای فطرت و خداجوی خود مسیر کمال را بپیماید.

از نظر قرآن کریم،لقا و دیدار خداوند،هدف نهایی انسان را تشکیل می‏دهد و انسانها چه خوب و چه بد،سرانجام پروردگار خویش را ملاقات می‏کنند.در این میان امتیاز آدمهای نیکو آنستکه در همه‏حال به این هدف توّجه داشته و خود را برای چنین دیداری‏ آماده می‏کنند و در دنیا به کارهای شایسته یا اعمال صالحه دست می‏زنند و از شرک نسبت به‏ خداوند دوری می‏گزینند.«پس هرکس امید دیدار پروردگار خود را دارد،باید عمل صالح‏ کند و هرگز در پرستش خداوند،احدی را با او شریک نگرداند.»۱۷

قرآن اعمال مردم کافر را به سرابی که تشنگان بیابان را می‏فریبد و مایهء سرگردانی آنها می‏شود،تشبیه نموده است.

«همچون سرابی است در بیابان که آدم تشنه آن را آب می‏پندارد و به جانب آن می‏شتابد، چون خود را به آن می‏رساند،چیزی نمی‏یابد و خداوند را حاضر و ناظر اعمالش می‏بیند که‏ حساب کارش را تمام و کامل می‏رسد.»۱۸

از تعبیرات قرآن چنین برمی‏آید که همه امور به خدا باز می‏گردد و هدف از آفرینش‏ انسان همانا تحصیل کمال و احراز شایستگی برای باریابی به محضر اوست.

غزالّی با برداشتی عمیق و دقیق از همین معنی در این رابطه چنین می‏گوید:

«امّا بعد،بدان که آدمی را به بازی و هرزه نیافریدند،بلکه کار وی عظیم است و خطر وی‏ بزرگ،چه اگر وی ازلی نیست،ابدی است و اگرچه کالبد وی خاکی و سفلی است،حقیقت‏ روح وی علوی و ربّانی است،و گوهر وی اگرچه در ابتدا آمیخته و آویخته به صفات‏ بهیمی و سبعی و شیطانی است،چون در بوته مجاهدت نهی،از این آمیزش و آلایش پاک‏ گردد و شایستهء حضرت ربونیّت شود و از اسفل السّافلین به اعلی علیّین همه شیب و بالاکار اوست.و اسفل السّافلین وی آنستکه در مقام بهایم و سباع و شیاطین فرود آید که اسیر شهوت و غضب شود و اعلی علّیین وی آنستکه به درجه ملایکه رسد،چنانکه از دست‏ شهوت و غضب خلاص یابد و هردو اسیر وی گردند و وی پادشاه ایشان گردد.»۱۹

غزالّی در جای دیگر نیز چنین آورده است:«بدانکه دنیا منزلی است از منازل راه دین‏ و راه‏گذری است مسافران را به حضرت حّق تعالی و بازاری است آراسته بر سر بادیه نهاده، تا مسافران از وی زاد خویش برگیرند.و دنیا و آخرت عبارتست از دو حالت:آنچه پیش از مرگ است و آن نزدیکتر است،آنرا«دنیا»گویند و آنچه پس از مرگ،آنرا«آخرت»

گویند،و مقصود از دنیا،زاد آخرتست که آدمی را در ابتدای آفرینش،ساده آفریده‏اند و ناقص،و لکن شایستهء آنکه کمال حاصل کند و صورت ملکوت را نقش دل خویش گرداند، چنانکه شایسته حضرت الهیّت گردد،بدان معنی راه یابد و یکی از نظاره‏گران جمال حّق‏ باشد.۲۰

نظر تربیتی غزالّی دربارهء پرورش و تعدیل غرایز و عواطف

غرایز و عواطف به‏عنوان انگیزه‏های نیرومندی که انسان را به تلاش و کنش و کوشش‏ وا می‏دارند،مطرح می‏گردند.عواطف اگر از سلطه و کنترل انسان خارج شوند،علاوه‏ بر آنکه شخص را دچار مشکلات و تعارضات گوناگون روانی می‏سازند،مناسبات افراد را با یکدیگر به صورتی نابهنجار و غیرانسانی در می‏آورند،همانگونه که وجود خشم و نفرت‏ در میان اعضاء یک خانواده و در سطح گسترده‏تر در یک جامعه،همزیستی آنان را دستخوش اختلال ساخته و زندگی را برای آنان تنگ و غیرقابل تحمل می‏سازد.به شهادت‏ تاریخ برخوردهای اقوام و ملل و جنگ و ستیزه‏های بیرحمانه و کشتارهای فجیعانه آنان، غالبا ریشه در عواطف سرکش و مهار نشده آنها داشته است.

به‏طور کلّی عواطف هم در زندگی فردی نفوذ دارند و هم حیات جمعی را تحت‏تأثیر خود قرار می‏دهند،اگر عواطف نباشند،شوق به حرکت در انسان پدیدار نمی‏گردد و در واقع،عشق،محبّت،خشم،عداوت و…است که در عرصهء حیات آدمی را به تحرّک و جنبش وا می‏دارد.بنابراین عاطفه برای رشد و تکامل اجتماعی و فردی انسان پدیده‏ای‏ ضروری می‏باشد،لیکن حرکتی که از عواطف نیرو و مایه می‏گیرد،نیاز به کنترل و هدایت‏ دارد.

از دیدگاه مربیّان بزرگ اسلامی و پیش از آنان ارسطو،عقل و اندیشه،این نقش مهّم و حیاتی را برعهده دارند و سبب می‏شوند که حرکات نامطلوب و زیان‏بخش از انسان سر بزند.بر این اساس آدمی نمی‏تواند یکپارچه عشق و محبّت یا کینه و عداوت و یا تهوّر و ترس‏ باشد،همهء این خصلتها و تظاهرات،در جای خود لازم‏اند،امّا همانگونه که گفته شد بایستی‏ زیر سلطه عقل درآیند.

در تربیت اسلامی به مسألهء عواطف و غرایز و چگونگی پرورش و نحوهء تعدیل و تلطیف آنها،کاملا توجّه شده و در قرآن کریم آیات متعّددی به این مطلب اشاره دارند، از جمله در آیهء

در مقام بیان ویژگیهای انسانهای مؤمن‏ و تربیت یافته در مکتب اسلام می‏فرماید:(مؤمنین کسانی هستند که خشم خود را فرو می‏نشانند و از خطای مردم چشم‏پوشی می‏کنند)۲۱

غزالّی در این زمینه چنین آورده است:

«گروهی از این قوم به ریاضتی مشغول شده باشند،مدّتی پنداشته باشند که مقصود از

ریاضت آن است که از شهوت و خشم و صفات بشریّت یکبارگی پاک شوند و گمان برند که‏ شرع بدین فرموده است.چون مدّتی رنج برده باشند و ریاضت کرده و عاجر آمده از صفات خویش،گفته باشند که این محال است در شرع،خلق را بدین فرموده است که‏ صورت نبندد،آدمی را از صفات بشریّت پاک نتوان کرد،پس کاری که محال است،بدان‏ مشغول نشویم.جواب آن است که،سبب حماقت و جهل این کس که پندارند در شریعت‏ بفرموده‏اند که باید از شهوت و خشم و صفات بشریّت پاک شود که شرع این نفرموده است: چگونه فرماید که رسول علیه السّلام می‏گوید:من بشرم خشمگین همچنانکه بشر،و چگونه‏ فرماید که شهوت نباشد که رسول علیه السّلام زن داشت،لیکن فرموده‏اند که شهوت و خشم‏ را زیر دست دارید و نگذارید غالب شود،بلکه چنان باید که در فرمان عقل و شرع،که اسب‏ و سگ در فرمان صیّاد.»۲۲

او باز در جای دیگر تحت عنوان قوای انسانی و ضرورت ایجاد تعادل بین آنها بر همین نکته تأکید ورزیده است«صورت باطن نیکو نبود تا آن‏که چهار قوّت اندر وی نیکو نبود،قوّت خشم،قوّت شهوّت و قوّت عدل میان این هر سه.امّا قوّت علم بدان زیرکی‏ می‏خواهیم که نیکویی آن بدان حدّ باشد که به آسانی راست از دروغ بازداند گفتارها و نیکو از زشت باز دارند اندر کردارها،و حّق از باطل باز داند اندر اعتقادها.چون این کمال حاصل‏ شود،دل آدمی را آنجا که حکمت پدید آید که سّر همهء سعادتهاست،که حّق و عزّ و جّل‏ فرمود:و من یؤت الحکمه فقد اوتی خیرا کثیرا.۲۳

و نیکویی غضب آن بود که اندر فرمان حکمت و شرع بود،به دستوری وی بنشیند و به دستوری وی برخیزد،و نیکویی قوّت شهوّت هم بدین بود که سرکش نبود و به دستوری‏ شرع و عقل بود،و نیکویی قوّت عدل آن باشد که غضب و شهوّت را ضبط همی کند،اندر تحت اشارت دین و عقل،و معنی عدل آن باشد که این هردو اندر طاعت عقل و دین دارد، گاه شهوت را بر خشم مسلّط کند تا سرکشی وی بشکند و گاه خشم را بر شهوت مسلّط کند تا شره وی بشکند.»۲۴