مسائل و مشکلات برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش‏ طیّ سال‏های۷۸-۱۳۲۷

بررسی و تحلیل،هدف‏ها،سیاست‏ها و مسائل و مشکلات برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش‏ طیّ سال‏های ۲۷-۱۳۷۸

معرفی مقاله نوشتهء حسین عبد اللهی

محدودیت منابع اقتصادی،رشد سریع جمعیت،تنوع نیازهای‏ افراد جامعه و ضرورت دست‏یابی به هدف‏های فرهنگی،اجتماعی و اقتصادی در هر جامعه‏ای از جمله عواملی هستند که سیاست‏گذاران‏ و برنامه‏ریزان را به طرح و تنظیم برنامه‏های کلان و ملی در ابعاد مختلف وادار می‏سازند.در چارچوب برنامه‏ریزی کلان کشور،بخش‏ آموزش و پرورش یکی از بخش‏های بسیار مهم به شمار می‏رود و در آن اهداف کلان،سیاست‏ها،خط مشی‏های اجرایی،حجم عملیات‏ و منابع مالی مورد نیاز در سطح ملی با عنوان‏”برنامهء توسعهء آموزش و پرورش‏”مشخص می‏شود.

از سال ۱۳۲۷ شمسی که نخستین حرکت سازمان یافتهء برنامه‏ریزی در ایران در قالب قانون برنامهء هفت سالهء عمران و آبادی‏ کشور به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسیده،کشور ما تاکنون‏ تجربهء تهیهء دو برنامهء هفت ساله و ۷ برنامهء پنج ساله را پشت سر گذاشته است.

بررسی مجموعهء اسناد و گزارش‏های مربوط به برنامه‏ریزی

توسعهء آموزش و پرورش در ایران،نشان می‏دهد که در تجارب‏ برنامه‏ریزی گذشته،عموما بر ارزیابی جنبهء عملکرد کمّی برنامه‏های‏ توسعه و مقایسهء هدف‏ها و اعتبارات مصوب با عملکردهای‏ دانش‏آموزی و مالی تأکید شده و ارزیابی از هدف‏ها،سیاست‏ها و خط مشی‏های اجرایی و نیز بازنگری مسائل و مشکلات آموزش و پرورش کم‏تر مد نظر قرار گرفته است.با توجه به این نکته در این‏ مقاله کوشش به عمل آمده است تا برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش کم‏تر مد نظر قرار گرفته است.با توجه به این نکته در این‏ مقاله کوشش به عمل آمده است تا برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش از سال ۱۳۲۷ تا سال پایان برنامهء دوم توسعهء اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جمهوری اسلامی ایران(۱۳۷۸)مورد بررسی‏ و تحلیل قرار گیرد.برای رسیدن به این مقصود،هریک از برنامه‏های نه گانه توسعهء آموزش و پرورش به سه بخش‏”هدف‏ها، سیاست‏ها و خط مشی‏ها و مسائل و مشکلات موجود آموزش و پرورش در دوران تدوین هر برنامه تفکیک شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

مقالهء حاضر را آقای حسین عبد اللهی،عضو هیأت علمی‏ پژوهشکدهء تعلیم و تربیت براساس پژوهشی با عنوان‏”ارزیابی‏ برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش ایران از نظر فنون برنامه‏ریزی و عملکرد نسبت به هدف‏های مصوب سال‏های ۷۸-۱۳۲۷″که در سال ۱۳۷۸ انجام داده است،نوشته و برای درج در ویژه‏نامهء ژبرنامه‏ریزی آموزشی در اختیار فصلنامهء تعلیم و تربیت قرار داده است‏ که به این وسیله از ایشان قدردانی می‏شود.

«فصلنامه»

مقدمه

پیشینهء برنامه‏ریزی توسعه در ایران در حدود ۵۰ سال است و در طی این مدت ۹ برنامهء عمرانی و توسعه تهیه شده است.از این مجموعه،شش برنامه مربوط به قبل از انقلاب‏ اسلامی و سه برنامه متعلق به دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‏باشد.از بین‏ برنامه‏های یاد شده،برنامهء اول و دوم قبل از انقلاب هفت ساله بوده‏اند و سایر برنامه‏ها برای‏ مدت پنج سال پیش‏بینی شده‏اند.از مجموع برنامه‏های ۹ گانه،برنامهء ششم(۶۱-۱۳۵۷)و برنامهء پنج سالهء اول(۶۷-۱۳۶۲)بنا به دلایل خاصی مورد تصویب قرار نگرفت و برنامهء هفت سالهء اول نظام گذشته نیز هرچند به تصویب مراجع قانون گذاری رسید و مقدمات اجرای آن فراهم شد ولی اجرا نگردید.

برنامهء عمران و توسعه،مجموعه‏ای از برنامه‏های کلان اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی‏ کشور است.برنامه‏ریزی بخش‏های مختلف کشور در قالب این برنامهء کلان انجام می‏گیرد و محصول آن به صورت برنامهء بخش،مشخص می‏شود.در چارچوب برنامه‏ریزی کلان‏ کشور،بخش آموزش و پرورش یکی از بخش‏های بسیار مهمی است که اهداف کلان، سیاست‏ها،خط مشی‏های اجرایی،حجم عملیات و منابع مالی مورد نیاز آن در سطح ملی‏ زیر عنوان‏”برنامهء توسعه آموزش و پرورش‏”مشخص می‏شود.

در فرایند برنامه‏ریزی مهم‏ترین نکته‏هایی که باید مشخص شوند،عبارت‏اند از:هدف‏ها و خط مشی‏های اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی کشور برای تحقق بخشیدن به آنها و به‏ عبارت دیگر،مشخص ساختن هدف‏ها و سیاست‏های توسعهء اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی کشور.از آن‏جا که برنامه‏ریزی آموزشی باید در چارچوب برنامه‏ریزی توسعهء عمرانی کشور انجام شود برنامه‏ریزان آموزشی باید براساس هدف‏ها،سیاست‏ها و اولویت‏های توسعه و با توجه به امکانات،منابع و محدودیت‏ها به تدوین یک برنامهء صحیح‏ و متناسب برای نظام آموزشی کشور بپردازند.

مطالعه و بررسی خط سیر تدوین و اجرای برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش در ابعاد مخلتف امری بسیار ضروری و ارزشمند است.در صورت تجزیه و تحلیل دقیق این‏ برنامه‏ها،بسیاری از نقاط ضعف و قوت مشخص می‏شود و می‏توان از آنها درس‏های مهمی‏ آموخت.با توجه به پیچیدگی بحث دربارهء آموزش و پرورش و نیز گستردگی دامنهء فعالیت‏ و تنوع اجزای برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش،در این بخش کوشش شده است که‏ برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش ایران از سال ۱۳۲۷(اولین سال اجرای برنامهء هفت سالهء اول توسعه)تا سال ۱۳۷۴(سال شروع برنامهء پنج سالهء دوم توسعه)از نظر تحول‏ در هدف‏ها،سیاست‏ها و خط مشی‏ها و مسائل و مشکلات مورد بررسی و قرار گیرد (مشخصات برنامه‏های مورد مطالعه در جدول شمارهء ۱ آمده است).

جدول شمارهء ۱-مشخصات برنامه‏های توسعه و عمران در دورهء ۷۸-۱۳۲۷

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

*این برنامه به علت تقارن با ایام انقلاب اسلامی،به تصویب نرسید.

**این برنامه به تصویب هیأت دولت رسید اما در مجلس شورای اسلامی مورد تصویب قرار نگرفت.

روش بررسی:

هم‏چنان‏که در مقدمه ذکر شد،بررسی و تحلیل هریک از اجزای برنامهء توسعهء آموزش‏ و پرورش مستلزم مطالعه‏ای مجزا و وقت گیر است.لذا در این‏جا تحلیل برنامه‏های توسعه را به سه بخش محدود می‏کنیم.این بخش‏ها عبارت‏اند از:

۱-هدف‏های هر برنامه،۲-سیاست‏ها و خط مشی‏های هر برنامه،۳-مسائل و مشکلات‏ موجود آموزش و پرورش در دوران تدوین هر برنامه.مقوله‏های ذکر شده از اسناد مصوب‏ برنامه‏های توسعه استخراج شده‏اند.

۲-پس از بررسی و مطالعهء این اجزای سه‏گانه در اسناد هر برنامه،جدولی تهیه و فهرست‏ مقوله‏های مهم و مورد توجه آموزش و پرورش در برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش در آن وارد شد.سپس با توجه به گستردگی مقوله‏های مورد توجه در برنامه‏های توسعهء آموزش‏ و پرورش،مجموعه مقوله‏های بیست گانه به گونه‏ای دسته‏بندی شد که موارد مشابه یا هم سنخ‏ در یک طبقه جای گیرد.به این ترتیب،موارد بیست گانهء مندرج در جدول شمارهء ۲ در نه‏ طبقه به شرح زیر دسته بندی گردید.

۱-توجه به پژوهش و مسائل تحقیقاتی

۲-تمرکز زدایی،توجه به مشارکت‏های مردمی و خصوصی سازی در آموزش و پرورش

۳-سواد آموزی و ریشه کنی بی‏سوادی

۴-آموزش همگانی،جذب کودکان واجب التعلیم و توسعهء آموزش راهنمایی

۵-تغییر نظام آموزشی،توجه به کیفیت،محتوا و برنامه‏ریزی درسی،توجه به مبانی‏ اعتقادی

۶-توجه به عوامل انگیزشی معلمان،تأمین و تربیت معلم و تدارک آموزش‏های ضمن‏ خدمت

۷-توجه به آموزش‏های فنی-حرفه‏ای

۸-کارایی درونی و بیرونی و فراهم کردن امکانات آموزشی

۹-توجه به آموزش‏های خاص از قبیل آموزش عشایر،کودکان استثنایی کودکستان‏ها و مهد کودک‏ها.

بررسی سیر تحول اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏ها و مسائل و مشکلات آموزش و پرورش

پس از طبقه بندی مقوله‏های آموزش و پرورش در نه قسمت،اکنون به بررسی سیر تحول اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏ها و نیز مسائل و مشکلات آموزش و پرورش در برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش می‏پردازیم.قبل از ارائهء چنین تحلیلی،ضروری به‏ نظر می‏رسد که با بررسی ادبیات موجود،به تعریفی روشن و نسبتا دقیق از هدف‏های

آموزشی(هدف‏های بخش)سیاست‏ها و خط مشی‏ها دست یابیم و برمبنای آن به تجزیه و تحلیل نکات موردنظر بپردازیم.

هدف‏ها:

الف:تعریف

تاکنون تعاریف متعددی از هدف ارائه شده است که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می‏کنیم.

هدف،نقطهء پایان امر یا فعالیتی است که در یک برنامه‏ریزی قصد رسیدن به آن را داریم.هدف را نتیجهء مطلوب یک رفتار نیز تعریف کرده‏اند(مأخذ ۱).نویسندهء دیگری‏ هدف را چنین تعریف کرده است:هدف‏ها نتایج مطلوبی هستند که فعالیت سازمان در جهت آنها هدایت می‏شود(مأخذ ۲).در برنامه‏ریزی توسعه،هدف(Objective)عبارت‏ است از مجموع آروزها و خواست‏های نهایی جامعه-اعم از اقتصادی،اجتماعی یا فرهنگی-که منبعث از نظام ارزش‏های حاکم بر جامعه است(مأخذ ۳).

ب:ملاک‏های تعیین هدف‏ها

هدف‏ها جهت حرکت برنامه را تشکیل می‏دهند و در هر برنامه،تمامی فعالیت‏ها در جهت تحقق هدف‏ها صورت می‏گیرد؛لذا اهداف هر برنامه از اهمیت بسیار برخوردار است.تعیین هدف،حساس‏ترین و به اعتباری،مشکل‏ترین مسألهء برنامه‏ریزی است.به‏ همین دلیل،در تدوین هدف‏ها در برنامه-که قدم اول و ضمنا مهم‏ترین فعالیت در تدوین‏ برنامه است-باید ملاک‏های زیر رعایت شود.

۱-هدف‏ها باید سنجش‏پذیر باشند:چنان‏چه نحوه سنجش و اندازه گیری هدف مشخص‏ نباشد،تشخیص این‏که آیا هدف موردنظر تحقق یافته یا خیر،دشوار است.هدف‏ها را می‏توان براساس عوامل چهار گانهء کمیت،کیفیت،زمان و هزینه مورد سنجش قرار داد.

۲-هدف‏ها باید با یک دیگر هماهنگی،توافق و همخوانی داشته باشند؛توافق هدف‏ها و شرط اساسی دست یابی به آنهاست.هدف‏ها نباید به گونه‏ای تعیین شوند که با یک دیگر در تضاد و تقابل باشند.

۳-هدف‏ها باید روشن،واضح و قابل فهم باشند؛هدف‏های مبهم و غیر قابل درک نمی‏توانند فعالیت‏ها را جهت دهند.

۴-هدف‏ها باید تحقق پذیر و واقع بینانه باشند؛هریک از اهداف تعیین شده در برنامه باید به‏ گونه‏ای باشد که در کوتاه‏مدت یا بلند مدت بتوان به آن دست یافت.اهداف بلند مدت پروازانه و غیر قابل اجرا،صرفا در قالب الفاظ می‏آیند و نمی‏توانند جنبهء علمی به خود بگیرند.

۵-اهداف باید براساس اولویت‏ها و نیازهای ضروری و واقعی تعیین شوند؛با توجه به‏ محدودیت امکان و اهمیت زمان در اجرای برنامه‏ها لازم است که نیازمندی‏های

ضروری و واقعی جامعه مورد توجه قرار گیرد و بر رفع آنها به عنوان هدف در هر برنامه به‏ صراحت تأکید شود.

۶-هدف‏های برنامهء بخش باید ملهم و برگرفته از اهداف برنامهء کلان کشور باشند.

۷-هدف‏های برنامه باید جامع باشند؛یعنی،به دو جنبهء آموزش و پرورش هم زمان توجه‏ داشته باشند و علاوه بر توسعهء کمی،برای بهبود و ارتقای سطح کیفی نیز طرح‏هایی ارائه‏ دهند.

ضرورت و اهمیت تعیین هدف‏ها

هم‏چنان‏که در تعاریف نیز آمده است،هدف‏ها جنبه‏های مطلوب و خواسته‏های نهایی‏ یک جامعه هستند و رفتارها در جهت آنها هدایت می‏شوند.در نظام آموزش و پرورش نیز اعتقادات،ارزش‏های فرهنگی،سیاسی،اجتماعی و دینی جامعه در تعیین اهداف آموزش‏ و پرورش مؤثر است و در قالب اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش تبلور می‏یابد.

تعیین هدف،حساس‏ترین و به اعتباری مشکل‏ترین مسألهء برنامه‏ریزی آموزش و پرورش است.در فرایند برنامه‏ریزی،قبل از هر اقدامی باید هدف‏های آموزشی برای‏ توسعهء آموزش و پرورش از نظر کمی و کیفی،در طول زمان موردنظر به عنوان نخستین‏ مرحله تدوین شود(مأخذ ۴).

اهداف علاوه بر این‏که رفتار افراد یا سازمان‏ها را جهت می‏بخشند،دارای سه نقش مهم‏ به شرح زیرند(مأخذ ۲).

۱-معرف سازمان هستند و موجودیت آن را در جامعه توجیه می‏کنند.

۲-زمینهء هماهنگی فعالیت‏های سازمان را فراهم می‏آورند وظایف گوناگون را به هم‏ مرتبط می‏سازند.

۳-به تهیه و تدارک ملاک‏های ارزیابی عملکرد فردی و سازمانی کمک می‏کنند.

همان طور که ملاحظه می‏شود،هدف‏ها نقش‏های متنوع و مهمی بر عهده دارند اما در این‏جا نقش سوم هدف‏ها به عنوان ملاک ارزیابی عملکرد بیش‏تر مورد توجه قرار می‏گیرد؛زیرا یکی از ملاک‏های تعیین هدف،سنجش پذیری است و چنان‏چه اهداف‏ برنامه براساس اصول تعیین شوند،شاخص و ملاک معتبری خواهند بود و عملکرد هر برنامه براساس آنها مورد ارزیابی دقیق قرار می‏گیرد.

روش‏های تدوین هدف‏های برنامهء آموزشی کشور

هر کشوری با توجه به نیازهای اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی خود و نیز امکانات و محدودیت‏های موجود،برای دست یابی به رشد و توسعهء مطلوب خویش به تدوین‏ هدف‏هایی دست می‏زند و در پی آن است که از این طریق خواسته‏های جامعه را تحقق

بخشد.بدیهی است هر کشور به تناسب وضعیت خاص خود از روش یا روش‏هایی برای‏ تدوین هدف‏های برنامهء توسعه آموزشی خود استفاده می‏کند.گروه مشاوران یونسکو برای‏ تدوین این نوع هدف‏ها سه روش را پیشنهاد کرده‏اند(مأخذ ۴).

۱-روش نخست،روش‏”اجتماعی-فرهنگی‏”نامیده می‏شود و مبتنی بر پاسخ‏گویی به‏ نیازهای افراد،گروه‏ها و طبقات اجتماعی-به ویژه گروه‏های محروم اجتماع-است.این‏ روش به منظور کاهش یا حذف نابرابری‏های اجتماعی به کار می‏رود.شعاری که بازگو کنندهء این روش برنامه‏ریزی است عبارت است از:”حد اکثر آموزش برای حد اکثر افراد جامعه‏”که البته در عمل به علت کمبود منابع و بودجه،تحقق بخشیدن به آن معمولا با اشکال‏ مواجه می‏شود.ازاین‏رو،در آغاز برنامه‏ریزی آموزش-که معادل با سطح آموزش اجباری است-اکتفا می‏شود و به تدریج و در صورت پیشرفت اقتصادی و بهبود شرایط زندگی،سطح آموزش همگانی افزایش می‏یابد.باری به کارگیری این روش‏ دو نوع هدف مشخص تعیین می‏شود:۱-هدف‏های کلی،۲-هدف‏های کیفی.

۲-روش مبتنی بر تقاضا برای نیروی انسانی:دومین روش،روش اقتصادی نام دارد.در این روش برنامه‏ریزی آموزشی به پیروی از نیازهای نیروی انسانی کشور و به استناد آن‏ انجام می‏پذیرد.ازاین‏رو این روش را روش مبتنی بر تقاضا برای نیروی انسانی نیز می‏نامند.این روش به ویژه بر جنبه‏های اقتصادی تکیه دارد و هدف آن پیش‏بینی کشش‏ نیروی کار برحسب مشاغل و مهارت‏هاست تا آنها را به اهداف آموزشی تبدیل کند و در برنامه‏ریزی آموزشی به کار برد.این روش شامل مراحل زیر است.

الف-بررسی وضعیت موجود در سال پایه،

ب-پیش‏بینی نیروی انسانی مورد نیاز در طول برنامهء عمرانی،

پ-ارزیابی نیروی کار برحسب مشاغل،

ت-محاسبهء نیازهای نیروی انسانی ناشی از بازنشستگی و غیره،

ث-تبدیل نیازهای نیروی انسانی به نیازهای کار آموزی(آموزشی).

۳-سومین روش برای تعیین اهداف آموزشی،روش تحلیل هزینه-فایدهء سرمایه‏گذاری است؛زیرا به سیاست‏گذاران کمک می‏کند تا دریابند که کدام یک از راه‏های مختلف تخصیص منابع‏ محدود،بیش‏ترین منافع را عاید می‏کند.یکی از این ابزارهای مرتبط با سرمایه‏گذاری‏های‏ آموزشی،نرخ بازدهی اجتماعی آموزش است.گاه از این وسیله برای مقایسهء سرمایه‏گذاری آموزشی یا سرمایه‏گذاری‏های فیزیکی استفاده می‏شود ولی بیش‏ترین مورد استفادهء آن در مقایسهء هزینه‏ها و منافع انواع گوناگون آموزش یا سطوح مختلف آن است

(مأخذ ۵،ص ۵۲).

یکی از ایرادهای وارد بر روش تحلیل هزینه-فایده،مسألهء اعتبار برآوردهای نرخ‏ بازدهی است.لذا از این روش فقط برای اولویت بندی و کمک به تصمیم‏گیری در انتخاب‏ یک نوع خاص از آموزش یا نوع سرمایه‏گذاری(فیزیکی،مادی،انسانی)می‏توان استفاده‏ کرد.به عبارت دیگر،استفاه از روش تحلیل هزینه-فایده عوامل لازم را برای ارزیابی و تعیین هدف‏های آموزش تا حدودی فراهم می‏سازد تا براساس این تحلیل‏ها،اهداف از واقع بینی و قابلیت اجرا و نیز سودمندی کافی برخوردار شوند.براساس اسناد موجود در برنامهء اول توسعه(۷۲-۱۳۶۸)،اهداف کیفی بخش براساس اهداف و اصول کلی نظام‏ آموزش و پرورش(مطالعات شورای تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش)،اهداف کلی‏ برنامهء توسعه و هم‏چنین،تحلیل عملکرد گذشته و وضع موجود تنظیم می‏شود.

خط مشی‏ها

در برخی منابع،سیاست‏های برنامه مترادف با خط مشی آمده است.سیاست یا خط مشی،برنامهء عمومی عمل است؛به بیان دیگر،نحوهء اجرای هدف و حوزهء رفتاری‏ مسؤولان سازمان را تعیین می‏کند و در عین حال،وسیله‏ای مؤثر برای کنترل عملیات به‏ شمار می‏آید.لذا تصمیم‏گیرندگان خط و مشی را به مثابهء راهنمایی عمل برای تصمیم‏گیرندگان‏ به کار می‏گیرند.خط مشی محدودهء فعالیت و تصمیم‏گیری مدیران اجرایی را نیز مشخص‏ می‏کند(مأخذ ۶).

سازمان برنامه و بودجه سیاست‏های توسعهء بخش را چنین تعریف کرده است: سیاست‏های توسعه بخش عبارت است از مجموع تدابیر و معیارهای پیش‏بینی شده در قالب‏ برنامه برای تحقق اهداف یا فراهم آوردن تسهیلات لازم جهت اجرای طرح‏ها و برنامه‏های‏ بخش مربوطه.همان منبع خط مشی را این‏گونه تعریف کرده است:آن دسته از تصمیمات‏ (ضوابط و معیارها)بلند مدت که مبتنی بر اطلاعات و تفکر و تعمق اتخاذ می‏گردد و در بلند مدت موجبات دگرگونی را فراهم می‏آورد(مأخذ ۳،ص ۳).

در فرهنگ واژه‏ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان(مأخذ ۷)تعریف خط مشی‏ (Policy)به شرح زیر است:

بیان اهداف،مقاصد و اصولی که در تصمیم‏گیری راهنمایی عمل مدیران است و آنان را در اجرای جریانی از عملیات و هدف‏ها متعهد می‏نماید.

-مقررات کلی،حدود اعمال و تصمیمات اجرایی را به منظور نیل به اهداف مشخصی تعیین‏ می‏کند.

-سیاست‏های کلی که از جانب مقامات عالی اخذ شده است،حدود و مرزی را مقرر می‏دارد که تصمیمات در محدودهء آن اتخاذ شود.

خط مشی وسیلهء اصلی اجرای برنامه و بازتاب اهداف سازمان و رهنمود اجرای عملیات‏ است که چهار چوبی کلی برای تصمیم‏گیری‏های عملیاتی فراهم می‏سازد.وجود خط مشی‏ این اطمینان را به وجود می‏آورد که عملیات و فعالیت‏های سازمانی در جهت‏[تحقق‏]هدف‏ ها قرار خواهند گرفت.خط مشی نحوهء اجرای عملیات و تحقق هدف‏ها را مشخص و رفتار اعضای سازمان را هدایت می‏کند.خط مشی‏ها باید انعطاف پذیر،جامع،هماهنگ‏کننده، مطابق موازین اخلاقی و روشن و منطقی باشند(مأخذ ۲).به‏طور کلی سیاست‏ها یا خط مشی‏های بخش باید متناسب با اهداف و راهبردهای برنامه و؟؟؟لهم از سیاست‏های کلان‏ برنامه و در عین حال،شفاف،واضح و گویا باشند(مأخذ ۸).درمدل عقلایی تصمیم‏گیری، خط مشی‏گذاری شامل شش مرحله است(درور،۱۹۶۸ به نقل از الوانی،۱۳۶۹):

۱-تهیهء فهرستی از هدف‏های اصلی که خط مشی‏ها معطوف به تحقق آنهاست.

۲-شناخت همه جانبهء ارزش‏هایی که سیاست‏گذار باید علاوه بر هدف‏های اصلی مد نظر داشته باشد.

۳-تعیین خط مشی‏های ممکن.

۴-پیش‏بینی هزینه و سود یا هزینه و نتیجهء هریک از خط مشی‏ها یا در نظر گرفتن این‏ نکته که هریک از خطّ مشی‏ها تا چه حد ما را به هدف‏های موردنظر می‏رساند و در مقابل، چه هزینه‏ای دارد.

۵-تعیین ارزش هریک از خط مشی‏ها با توجه به هزینه و نتیجهء آن.

۶-مقایسهء ارزش‏های به دست آمده و انتخاب بهترین خط مشی.

تجزیه و تحلیل هدف‏ها،سیاست‏ها،خط مشی‏ها و مشکلات

الف-جهت گیری کلی هدف‏های برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش

مطالعه و بررسی اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش نشان می‏دهد که این‏ اهداف در طول نیم قرن سابقهء برنامه‏ریزی،دستختوش تحولات شایان توجهی شده‏اند.به‏ طور کلی در هر برنامهء توسعه،اهداف به دو دستهء اهداف کیفی و اهداف کمّی تقسیم‏ می‏شوند.در این‏جا تأکید بر اهداف کیفی بوده است و اهداف کمّی به بررسی و تحلیل‏ جداگانه‏ای نیاز دارد.جهت‏گیری کلی هدف‏ها در هریک از برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش به این شرح است:

جدول شمارهء ۲-جهت گیری عمدهء اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

براساس محتوای جدول شمارهء ۲،می‏توان گفت که تأکید عمدهء برنامه‏های توسعهء آموزش‏ و پرورش قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بر آموزش‏های فنی و حرفه‏ای و تربیت نیروی‏ انسانی مورد نیاز بخش‏های مختلف جامعه بوده است.توجه به جنبه‏های کمّی و بی‏توجهی‏ یا کم توجهی به جنبه‏های کیفی سطوح مختلف آموزش و پرورش از ویژگی‏های بارز اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش قبل از انقلاب است.مصداق عینی این ادعا را می‏توان در سیاست‏ها و خط مشی‏های برنامه‏های قبل از پیروزی انقلاب به وضوح مشاهده‏ کرد.جز در برنامهء ششم که در آن به جنبه‏های کیفی آموزش توجه شد ولی این برنامه به‏ علت تقارن با ایام انقلاب اسلامی،عملا فرصت اجرا نیافت.با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام شاهنشاهی سرنگون و به تبع آن،اصول و اهداف کلان کشور زیر و رو شد.با حاکمیت‏ جمهوری اسلامی بر ایران توجه به مبانی،و اصول و ارزش‏های اعتقادی جزو اهداف متعالی‏ برنامه‏های توسعه قرار گرفت.بنابراین،بازنگری و تغییر در نظام آموزش و پرورش کشور برمبنای اهداف و ارزش‏های اسلامی و نیازهای جامعه و نیز اصلاح ساختار اداری دستگاه‏ آموزش و پرورش از جمله نکات مهم مورد توجه در برنامه‏های پس از پیروزی انقلاب‏ اسلامی محسوب می‏شود.

ب-تحلیل اهداف برنامه‏های توسعه براساس ملاک‏های تعیین هدف

براساس جدول شمارهء ۳،در بررسی هدف‏ها ما گاهی به هدف‏هایی بر می‏خوریم که بیشتر به‏ مسائل کیفی و جنبه‏های معنوی توجه دارند؛برای مثال،می‏توان از هدف‏های زیر نام برد: *ایجاد انگیزش آموزشی(برنامهء هفت سالهء اول)

*بالا بردن سطوح معلومات با جوانان از طریق تعلیم و تربیت آموزگار(برنامه ۷ ساله دوم)

*بهبود و توسعهء فرهنگ به طوری که با سایر ممالک شرقی جهان قابل قیاس باشد.(برنامهء سوم ۴۶-۱۳۴۱)

*بهبود کیفیت تعلیمات(برنامه چهارم ۵۱-۱۳۴۷)

*آماده ساختن عامهء مردم برای درک هدف‏های ملی و مشارکت در فعالیت‏های اقتصادی و اجتماعی کشور(برنامهء پنجم ۵۶-۱۳۵۲)

*بهبود کیفت و افزایش بهره‏وری از سرمایه‏گذاری انجام شده در آموزش(برنامهء ششم‏ ۶۱-۱۳۵۶)

*اعتلای مبانی اعتقادی و انگیزه‏های معنوی،شناخت و پرستش خدا و اتکال به او(برنامهء اول غیر مصوب ۶۶-۱۳۶۲)

*پرورش جنبه‏های فرهنگی رفتار دانش آموزان و تعمیق معرفت دینی و تقویت نظام‏ ارزشی اسلامی در آنان(برنامهء دوم ۷۸-۷۴)

با توجه به ویژگی‏های خاص چنین اهدافی،نمی‏توان آنها را با داده‏ها و اطلاعات موجود بررسی و ارزیابی کرد.لذا ارزیابی چگونگی حصول اهداف یاد شده یا اهداف مشابه آنها مسلتزم تحقیقات طولانی بسیار دقیق است.بررسی پیشینهء برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش نشان می‏دهد که تاکنون هیچ نوع مطالعه‏ای که در بر گیرندهء میزان دست یابی به‏ اهداف برشمرده باشد،در ایران انجام نگرفته است.اصولا در برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش،راهکارهای ارزیابی از اهداف تعیین نشده است تو این خود نقص عمدهء برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش محسوب می‏شود.در هر برنامه،لازم است‏ راهکارهای ارزیابی اهداف به‏طور عینی و قابل اجرا و اندازه گیری پیش‏بینی شود و برای‏ تحقق این هدف‏ها،خط مشی یا سیاست‏های مشخصی تدوین گردد ولی بررسی خط مشی‏های هر برنامه حاکی از این است که متناسب با هدف‏های تعیین شده در برنامه،سیاست‏ با خط مشی روشن متناسبی در نظر گرفته نشده است.به عبارت دیگر،می‏توان گفت که‏ مسیر جداگانه‏ای را در پیش گرفته‏اند.برای رفع این مشکل،لازم است پس از تدوین هر هدف در برنامه،سیاست و راهکار مشخص برای تحقق آن در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏های برنامه گنجانده شود تا هم تحقق اهداف را تسهیل کند و هم ابزاری برای‏ ارزیابی میزان تحقق آنها باشد.

جدول شماره ۳ طبقه بندی اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏ها،مسائل و مشکلات

آموزش و پرورش در برنامه‏های توسط آموزش و پرورش سال‏های ۱۳۲۷-۱۳۷۸

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

هـ-هدف‏ها/س-سیاست‏ها و راهبردها/م-مسائل و مشکلات/(+)-در برنامه وجود داشته است./(-)-در برنامه وجود نداشته است.

مأخذ:اسناد و مدارک،گزارشها و منابع مربوط به برنامه‏های نه گانه توسعه،سازمان برنامه و بودجه،سال‏های ۱۳۷۲-۱۳۲۷

تحلیل مقوله‏های نه گانهء برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش

۱-توجه به پژوهش و ترویج تحقیقات علمی

براساس اطلاعات مندرج در جدول شمارهء ۳،از بین نه برنامهء توسعهء آموزش و پرورش‏ تنها در برنامه‏های اول و چهارم قبل از پیروزی انقلاب اسلامی توجه به پژوهش و گسترش‏ تحقیقات در نظام آموزش و پرورش جزو اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش‏ قرار گرفته است.جالب توجه است که در برنامهء هفت سالهء اول،این موضوع در هدف‏ها آمده و در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها نیز مورد تأکید قرار گرفته است اما در برنامهء چهارم تنها در قسمت هدف‏ها ذکر شده ولی خط مشی مشخصی برای حصول آن ارائه نشده‏ است.در برنامه‏های پس از انقلاب نیز لزوم توجه به تحقیقات و استفاده از نتایج آن در برنامه‏ریزی‏ها و تصمیم‏گیری‏ها در هرسه برنامه در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها مورد تأکید قرار گرفته است.به عبارت دیگر این نکته جزو اهداف برنامه نبوده است ولی در قسمت‏ سیاستها مورد اشاره قرار گرفته است.

نتیجهء کلی بررسی وضعیت پژوهش در آموزش و پرورش چنین است که پژوهش در نظام‏ آموزش و پرورش طی دورهء پنجاه سالهء برنامه‏ریزی توسعهء،به‏طور جسته و گریخته و نامنظم گاه مورد تأکید قرار گرفته و گاه به بوتهء فراموشی سپرده شده است.با وجود نیازمندی شدید نظام آموزش و پرورش کشور به گسترش تحقیقات و استفاده از نتایج‏ بررسی‏ها و مطالعات انجام شده در زمینهء آموزش و پرورش چه در داخل و چه خارج از کشور،این مسأله تاکنون به گونه‏ای نظام دار مورد توجه قرار نگرفته است.حتی در برنامهء دوم توسعهء آموزش و پرورش(۷۸-۱۳۷۴)در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها تنها به ذکر سیاسی مبهم بسنده شده است که عملا برای توجه به تحقیقات علمی آموزش راهکار مشخصی ارائه نمی‏کند.این سیاست عبارت است از:

“توجه به تحقیقات کاربردی،به ویژه تحقیقات مربوط به سیاست‏های آموزشی رسمی و غیر رسمی و استفاده از نتایج آن در برنامه‏ریزی‏ها،سیاست‏گذاری‏ها و تصمیم‏گیری و گسترش تحقیقات در استان‏ها”.

۲-تمرکز زدایی،توجه به مشارکت‏های مردمی و خصوصی سازی در آموزش و پرورش

بررسی اهداف و خط مشی‏های برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش نشان می‏دهد که امر تمرکز زدایی و تلاش برای واگذاری مسؤولیت‏های اجرایی به استان‏ها در تمامی برنامه‏های‏ توسعه آموزش و پرورش-به جز برنامهء هفت سالهء دوم و برنامهء پنجم قبل از انقلاب و برنامهء دوم پس از انقلاب-مورد توجه برنامه‏ریزان توسعهء آموزش و پرورش بوده است.با این

تفاوت که در برنامه‏های اول و ششم قبل از انقلاب،این مسأله هم در هدف‏ها و هم در خط مشی‏های مورد توجه قرار گرفته است اما در برنامهء سوم فقط در هدف‏ها،در برنامهء چهارم و اول غیر مصوب و مصوب پس از انقلاب فقط در سیاست‏ها مورد تأکید قرار گرفته‏ و جزو اهداف نیامده است.با توجه به این‏که آموزش و پرورش از همان سال‏های اول تهیهء برنامهء توسعه(حدود پنجاه سال قبل)،تمرکز اداری را یکی از موانع عمدهء توسعه آموزش‏ و پرورش معرفی کرده و این معضل همواره کم‏وبیش در مسائل و مشکلات اکثر برنامه‏های‏ توسعه آموزش و پرورش تکرار شده است.به رغم اعتراف صریح به مسألهء تمرکزگرایی، عدم انعطاف و بی‏توجهی به مقتضیات اقلیمی،فرهنگی و اجتماعی در کلیهء سطوح‏ تصمیم‏گیری در بیان مسائل و مشکلات علمی آموزش و پرورش در دوران تهیهء برنامهء دوم‏ توسعهء آموزش و پرورش(۷۸-۱۳۷۴)رفع این معضل به فراموشی سپرده شده است.این‏ امر نه جزو اهداف برنامه آمده و نه در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها برای رفع آن چاره‏ای‏ اندیشیده شده است.همان طور که گفته شد،عدم انعطاف برنامه‏های تهیه شده در آموزش و پرورش و نامتناسب بودن آنها با مقتضیات اقلیمی،فرهنگی و…از مسائل اساسی نظام‏ آموزش و پرورش از بدو تأسیس تاکنون بوده است،امّا متأسفانه تا به حال سیاست یا خط مشی عملی برای رفع این معضل مهم اتخاذ نشده است.البته با تشکیل شوراهای‏ آموزش و پرورش در استان‏ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا حدودی به مسألهء مشارکت‏های مردمی توجه شده ولی موضوع واگذاری مسؤولیت‏های اجرایی به استان‏ها و نواحی هنوز به‏طور ساختاری در نظام آموزش و پرورش وارد نشده است.

در مورد مشارکت‏های مردم می‏توان گفت که این مسأله در برنامه‏های اول سوم و پنجم‏ قبل از پیروزی انقلاب و برنامهء اول غیر مصوب و برنامهء دوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی‏ جزو اهداف برنامه قرار گرفته است.مسألهء مشارکت مردم در آموزش و پرورش تنها در برنامهء هفت ساله دوم مورد توجه قرار نگرفته است.بیش‏ترین علایم توجه به اهمیت‏ مشارکت مردمی در امر آموزش و پرورش در برنامهء هفت سالهء اول(اولین برنامهء توسعهء آموزش و پرورش،۳۴-۱۳۲۷)و برنامهء دوم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی‏ جمهوری اسلامی ایران(۷۸-۱۳۷۴)به چشم می‏خورد.در برنامهء اخیر با تصویب قانون‏ شوراهای آموزش و پرورش استان‏ها در سال ۱۳۷۲ توسط مجلس شورای اسلامی و تشکیل این شورا در اکثر استان‏های کشور،مشارکت و نظارت مردم در امر آموزش و پرورش به صورت قانونی در آمد.در وضعیت فعلی نکتهء مهم چگونگی فعالیت این شوراها در استان‏ها و مناطق است.

مادهء یک قانون تشکیل شوراهای آموزش و پرورش در استان‏ها،و شهرستان‏ها و مناطق

کشور مصوب دی‏ماه ۱۳۷۲ به این شرح است(مأخذ ۹).

“به منظور تحقق مشارکت و نظارت مردم در امر آموزش و پرورش و بهره‏گیری از کلیهء منابع و امکانات،جهت تأسیس،توسعه و تجهیز فضاهای آموزش و پرورش و تسهیل در فعالیت‏های اجرایی آموزش و پرورش،شوراهای آموزش و پرورش در استان‏ها و شهرستان‏ها به شرح این قانون تشکیل می‏گردد”.

لازم به یادآوری است که در سال ۱۳۴۸ نیز به منظور جلوگیری از تمرکز امور در مرکز و مشارکت مردم در امور اجرایی،قانون تشکیل شورای آموزش و پرورش منطقه‏ای در ۸ ماده و ۴ تبصره به تصویب رسید ولی مطالعهء اسناد مربوط به این قانون و عملکرد آن حاکی‏ از این است که این شوراها از زمان تشکیل نتوانسته است جز تسهیلات مالی و اجرایی، تحولی در نظام اداری و آموزشی هر منطقه پدید آورد و از مشارکت واقعی مردم سود جوید(همان منبع،ص ۶۹).

براساس نتایج مرور اهداف،سیاست‏ها و مشکلات برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش‏ (جدول شمارهء ۳)پیرامون گرایش به خصوصی سازی و واگذاری قسمتی از امور آموزش و پرورش به بخش خصوصی در برنامه‏های پنج سالهء سوم و چهارم تحت عنوان تشویق‏ مؤسسات خصوصی به ایجاد و توسعهء کودکستان‏ها یا مهدهای کودک و نیز توسعهء دبیرستان‏های خصوصی،اهداف و خط مشی‏هایی تدوین شده است.در برنامه‏های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشویق افراد به تأسیس مدارس غیر دولتی(غیر انتفاعی)از طریق‏ ارائهء خدمات و تسهیلات از قبیل واگذاری زمین،اعطای تسهیلات اعتباری و…در قسمت‏ سیاست‏ها و خط مشی‏های برنامهء اول و دوم توسعه،حاکی از تمایل برنامه‏ریزان به واگذاری‏ امر ادارهء بخشی از امور آموزش و پرورش به بخش غیر دولتی است.لازم به یادآوری است‏ که در برنامه‏های هفت سالهء اول و دوم و پنج سالهء پنجم و ششم قبل از انقلاب و نیز برنامهء پنج ساله اول(غیر مصوب)۶۶-۱۳۶۲ به امر خصوصی سازی در آموزش و پرورش‏ هیچ گونه اشاره‏ای نشده است.با توجه به گذشت حدود هفت سال از تصویب و اجرای قانون‏ تأسیس مدارس غیر انتفاعی،تحقیق و بررسی دربارهء این نکته که وجود و ادامهء فعالیت‏ چنین مدارسی تا چه حد باعث کاهش مشکلات آموزش و پرورش و تحقق اهداف برنامه‏ شده است،ضروری به نظر می‏رسد.

۳-سواد آموزی و مبارزه با بی‏سوادی

مبارزه با بی‏سوادی از نکاتی است که در طی پنجاه سال سابقهء برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش در ایران جزو اهداف برنامه‏های توسعه بوده و برای رفع این

مشکل اساسی،سیاست‏ها و خط مشی‏های گوناگونی ایجاد شده است.

رفع مشکل بی‏سوادی در قالب برنامه‏هایی از قبیل تعلیمات اکابر،آموزش سالمندان، آموزش بزرگ سالان،پیکار با بی‏سوادی و جهاد ملی سواد آموزی تا قبل از پیروزی‏ انقلاب اسلامی و نهضت سواد آموزی پس از پیروزی انقلاب مورد توجه بوده است.به رغم‏ تأکید تمامی برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش بر رفع مشکل بی‏سوادی در کشور، متأسفانه پس از گذشت پنج دهه از برنامه‏ریزی برای ریشه کنی بی‏سوادی در ایران،هنوز هم‏ کشور ما جزو معدود کشورهای جهان است که بیش از ۱۰ میلیون نفر بی‏سواد دارد و تاکنون توانسته است آنها را تحت پوشش برنامه‏های سواد آموزی قرار دهد.

مسألهء سواد آموزی در تمامی برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش که تاکنون تدوین و اجرا شده است،بدون استثنا جزو اهداف مهم برنامه‏ها بوده و فقط در برنامهء هفت سالهء دوم،پنج‏ سالهء چهارم و برنامهء پنج سالهء اول غیر مصوب(۶۶-۱۳۶۲)برای تحقق این هدف،سیاست‏ یا خط مشی مشخصی تدوین نشده است.نکتهء جالب توجه این‏که مشکل بی‏سوادی‏ بزرگ سالان یکی از مسائلی است که پی در پی در تمامی برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش گزارش شده ولی هم‏چنان‏که گفته شد،این مشکل اساسی که در بعضی از کشورهای جهان کاملا مرتفع شده است در کشور ما هنوز هم مهمترین مشکل نظام آموزش‏ و پرورش به حساب می‏آید.استفاده از شیوه‏های نوین آموزشی،هماهنگی تمامی نهادها و سازمان‏های دست اندر کار امور فرهنگی و ایجاد عوامل انگیزشی برای بی‏سوادان و نیز سوادآموزان،از راهکارهای قابل توجه برای رفع معضل بی‏سوادی در کشور است.

۴-جذب کودکان واجب التعلیم،همگانی کردن آموزش و برقراری عدالت آموزشی

جذب کودکان سنین مدرسه رو از دیر باز مورد توجه دست اندر کاران و برنامه‏ریزان‏ آموزش و پرورش بوده است.برای نیل به همین هدف،دولت براساس مادهء اول قانون‏ تعلیمات اجباری و مجانی مکلف شد از سال ۱۳۲۳ تا مدت ده سال به تدریج آموزش و پرورش ابتدایی را در تمام کشور عمومی و اجباری سازد(منبع پیشین،ص ۹۶).

در برنامه‏های اول و پنجم قبل از پیروزی انقلاب و نیز در برنامهء پنج سالهء اول پس از انقلاب،توسعهء آموزش ابتدایی و جذب کودکان واجب التعلیم جزو اهداف مهم توسعهء آموزش و پرورش بوده است.در برنامهء هفت سالهء دوم،توسعهء تعلیمات عمومی در سطح‏ ابتدایی به عنوان هدف ذکر شده ولی سیاست یا خط مشی مشخص برای تحقق این هدف‏ تدوین نشده است.در سایر برنامه‏ها نیز برای جذب تعداد بیش‏تری از افراد واجب التعلیم‏ سیاست‏هایی تدوین شده است.بدون این‏که این سیاست‏ها که برگرفته از اهداف برنامه باشند

این برنامه‏ها عبارت‏اند:از برنامه‏های ششم،اول غیر مصوب و برنامهء پنج سالهء دوم.

دست یابی به فرصت‏های برابر آموزش در تمامی مناطق کشور و برای همهء گروه‏های‏ اجتماعی و دختران و پسران و رفع محرومیت‏های آموزش جزو اهداف برنامه‏های‏ آموزش و پرورش از سال ۱۳۲۷ تاکنون بوده و تنها در برنامهء هفت سالهء دوم،هم در اهداف برنامه و هم در سیاست‏ها و خط مشی‏ها مورد بی‏توجهی قرار گرفته است.نکتهء قابل‏ توجه این است که در مجموعه برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش از ابتدا تاکنون نابرابری‏ فرصت‏های آموزشی در مناطق مختلف کشور و تبعیض جنسی(برخورداری پسران بیش از دختران از آموزش)و ادامهء محرومیت مناطق محروم کشور،پیوسته ادامه داشته و هنوز هم‏ توزیع ناعادلانهء نیروی انسانی و سرمایه‏گذاری‏ها در مناطق مختلف کشور و سطوح مختلف‏ تحصیلی جزو مسائل و مشکلات آموزش و پرورش است.

فقدان یک برنامهء نظام‏مند و نوین راهنمایی و هدایت تحصیلی یکی از مشکلات مهم‏ آموزش و پرورش در دوران تهیهء برنامهء هفت سالهء اول توسعهء آموزش و پرورش بوده‏ است و تهیه‏کنندگان این برنامه با دقت ویژه‏ای لزوم وجود برنامه‏ای را برای راهنمایی و هدایت تحصیلی دانش‏آموزان مورد تأکید قرار داده‏اند.بی‏توجهی به مسألهء راهنمایی‏ تحصیلی عملا تا سال ۱۳۴۷(سال شروع برنامه چهارم)ادامه یافت و سرانجام در این‏ برنامه،ایجاد دورهء سه ساله راهنمایی تحصیلی به منظور هدایت تحصیلی دانش‏آموزان در دورهء آموزش متوسطه جزو اهداف برنامهء چهارم منظور گردید و در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها نیز هماهنگی لازم برای تشکیل در ضمن دوره‏ای پیش‏بینی شد.پس از برنامه‏ی‏ چهارم،توسعهء دورهء راهنمایی تحصیلی جز در برنامهء پنج سالهء اول(۷۲-۱۳۶۸)در فهرست اهداف برنامه‏ها قرار نگرفته و تنها به ذکر عباراتی به عنوان خط مشی-بدون این‏که‏ برگرفته از اهداف باشند-اکتفا شده است.نکتهء قابل توجه این‏که در برنامهء دوم توسعه‏ (۷۸-۱۳۷۴)هم در اهداف و هم در سیاست‏ها و خط مشی‏ها هیچ گونه تأکیدی بر توسعهء دوره راهنمایی تحصیلی نشده است.درحالی‏که‏”فقدان سیستم جامع هدایت تحصیلی و شغلی و نیروی انسانی ورزیده برای انجام آن به خصوص در دورهء راهنمایی تحصیلی‏”به‏ مثابهء یکی از مسائل و مشکلات عمدهء نظام آموزش و پرورش در دوران تهیهء برنامه پنج‏ ساله دوم(۷۸-۱۳۷۴)مطرح شده است.

۵-تغییر نظام آموزشی،توجه به کیفیت،برنامه‏ریزی درسی و مبانی اعتقادی

تجدید نظر،اصلاح و تغییر نظام آموزشی کشور پیوسته ذهن برنامه‏ریزان و دست اندر کاران آموزش و پرورش را به خود مشغول کرده است.در برنامه‏های قبل از

انقلاب،تهیه‏کنندگان برنامهء هفت سالهء آموزش و پرورش ایران(۳۴-۱۳۲۷)به گونه‏ای‏ بسیار دقیق و کاربردی لزوم ایجاد تغییر و اصلاح در نظام آموزش و پرورش را در جهت‏ بهبود آموزش و پرورش کشور یادآور شده‏اند.در برنامهء چهارم نیز ایجاد تحول در سازمان آموزشی کشور مورد تأکید قرار گرفته است.از نخستین سال‏های پیروزی انقلاب‏ اسلامی امر اصلاح یا تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش مورد توجه عالی‏ترین مراجع‏ تصمیم‏گیری و هدایت امر کشور بوده است و در هرسه برنامهء تدوین شده پس از انقلاب، اصلاح و تغییر نظام آموزشی کشور به عنوان هدف اساسی ذکر شده و خط مشی‏هایی برای‏ تحقق آن تدوین گردیده است.در عین حال در هرسه برنامه،ناکارا بودن نظام فعلی از مشکلات عمدهء آموزش و پرورش تلقی شده است.نتیجهء تلاش برای تغییر نظام آموزش و پرورش به تهیهء طرح‏”کلیات نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران‏”منجر گردید.این طرح که توسط شورای تغییر بنیادی نظام آموزش و پرورش تهیه شد،در تیرماه‏ موظف شد با هدایت شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار گرفت و وزارت آموزش و پرورش‏ موظف شد با هدایت شورای جدید موسوم به‏”شورای تغییر نظام آموزش و پرورش‏”به‏ طراحی تفصیلی بپردازد و برنامه‏های اجرایی لازم را برای تغییر و اصلاح نظام آموزش و پرورش تهیه کند(مأخذ ۱۰).

تلاش برای هماهنگی اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏ها و رفع مشکلات ناشی از عدم‏ کارایی و نا متناسب بودن نظام فعلی آموزشی با نیازهای جامعه یکی از نکات قابل توجه در تدوین برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است.

کیفیت در آموزش و پرورش یکی از مواردی است که به عناوین مختلف،طی دوران‏ پنجاه سالهء تدوین برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش مورد توجه و تأکید بوده است.هر چند که بهبود کیفیت انواع و سطوح مختلف آموزشی در اکثر برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش مورد تأکید قرار گرفته اما عملا بیش‏تر به جنبه‏های کمی آموزش و پرورش‏ پرداخته شده است تا جنبه‏های کیفی آن.نتایج بررسی گزارش عملکرد برنامه‏های مختلف‏ حاکی از این است که همواره توسعهء کمّی بدون توجه به جنبه‏های کیفی آموزشی،جزو مسائل اساسی آموزش و پرورش در هر دوره از برنامه‏ریزی بوده است.

در هدف گذاری برای دست یابی به کیفیت در آموزش و پرورش گاه از عبارت‏هایی‏ استفاده شده است که بسیار کلی،مبهم و غیر قابل سنجش بوده‏اند و به همین دلیل،تبدیل آنها به سیاست‏ها و خط مشی‏های روشن و قابل حصول و نیز به هدف‏های کمّی بسیار مشکل یا غیر ممکن بوده است.پس از تعیین هدف‏های کیفی آموزشی،لازم است در قسمت‏ سیاست‏ها و خط مشی‏ها و راهکارهای عملی تحقق این هدف‏ها تدوین شود ولی در اغلب

برنامه‏ها که افزایش یا بهبود کیفیت آموزشی جزو اهداف برنامه بوده است،طریقهء حصول‏ کیفیت در آموزش و پرورش بیان نشده و در نتیجه،بهبود کیفیت آموزش بیش‏تر حالت‏ شعار گونه به خود گرفته است تا یک سیاست عملی.

متناسب نبودن محتوای برنامه‏های درسی با نیازهای دانش‏آموزان و عدم توجه به شرایط جغرافیایی و محلی در تدوین محتوای برنامه‏های درسی مخصوصا عدم تطابق برنامه‏ مدارس روستایی با محیط روستا و سرانجام عدم تطابق محتوای برنامه‏های درسی و نظام‏ آموزشی با نیازهای اقتصادی-اجتماعی جامعه جزو نقایص عمدهء نظام آموزش و پرورش‏ کشور از ابتدا تاکنون است.بروز این نقص شاید ناشی از تمرکزگرایی شدید امور در مرکز کشور و عدم تفویض اختیارات اجرایی به استان‏ها و مناطق کشور باشد.در نتیجه،نظام‏ آموزش و پرورش فارغ التحصیلانی را به اجتماع تحویل داده است که مهارت‏ها و شایستگی‏های لازم را برای تصدی حرف اقتصادی کشور ندارند.این مشکل در برنامه‏های‏ قبل از انقلاب بیش‏تر به چشم می‏خورد ولی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با بازنگری‏ در محتوای برنامه‏های آموزشی و نیز نظام آموزشی کشور،تجدید نظر در محتوا و برنامه‏های آموزشی کشور در جهت انطباق با نیازهای جامعه و مقتضیات ناشی از توسعهء علوم و فنّاوری جزو اهداف اساسی برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش قرار گرفت و سیاست‏ها و خط مشی‏هایی هم برای حصول این هدف پیش‏بینی گردید.در کل،می‏توان‏ گفت که در برنامه‏های اول غیر مصوب(۶۶-۶۲)،اول مصوب(۸۲-۶۸)و برنامهء پنج سالهء دوم(۷۸-۷۴)به مسأله بازنگری و اصلاح و تغییر محتوا و برنامه‏های درسی توجه جدی‏ شده و در این زمینه تاکنون فعالیت‏های چشم گیری صورت گرفته است.توجه به نیازهای‏ جامعه،هماهنگی میان اهداف و خط مشی‏های برنامه برای رفع مشکلات ناشی از عدم‏ تناسب محتوای برنامه‏ها با نیازهای جامعه،از نکات قابل توجه در برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش پس از پیروزی انقلاب اسلامی است.

با توجه به اطلاعات مندرج در جدول شمارهء ۳،مبانی اعتقادی و مسائل معنوی و پرستش‏ خداوند متعال در هیچ یک از برنامه‏های اول تا ششم قبل از انقلاب مورد توجه قرار گرفته‏ است.پس از پیروزی انقلاب اسلامی،اعتلای مبانی اعتقادی و انگیزه‏های معنوی،شناخت،پرستش و اتکال به خدا در صدر اهداف برنامهء پنج سالهء اول غیر مصوب ۶۶-۱۳۶۲ قرار گرفت.در برنامهء پنج سالهء اول مصوب(۷۲-۱۳۶۸)محور قرار دادن قرآن و…در برنامه‏های آموزش و پرورش جزو سیاست‏ها و خط مشی‏های این برنامه قرار گرفت ولی در هدف‏ها به آن اشاره‏ای نشده است.سرانجام در برنامهء دوم(۷۸-۱۳۷۴)پرورش جنبه‏های‏ فرهنگی رفتار دانش‏آموزان و تعمیق باورهای دینی و تقویت نظام ارزشی آنان

مجددا جزو اهداف برنامه قرار گرفت.

۶-توجه به عوامل انگیزشی،تأمین و تربیت معلم و آموزش‏های ضمن خدمت

ایجاد انگیزهء کافی در کارکنان شاغل در آموزش و پرورش-خصوصا معلمان-و نیز توجه‏ به ژامور رفاهی آنان،به رغم اهمیت فوق العاده زیاد آن در کارایی و بازدهی نیروی انسانی، کم‏تر مورد عنایت برنامه‏ریزان توسعهء آموزش و پرورش بوده است.در برنامه‏های قبل از انقلاب اسلامی تنها در برنامهء هفت ساله اول برای ایجاد انگیزش در معلمان مدارس‏ پیشنهادهایی ارائه شده است.در سایر برنامه‏ها حتی در برنامه‏های توسعهء پس از پیروزی‏ انقلاب اسلامی،توجه به عوامل انگیزشی و رفاه نیروی انسانی هیچ گاه جزو اهداف برنامه‏ها نبوده و تنها در قسمت سیاست‏ها و خط مشی‏ها به بیان عباراتی کلی و شعار گونه اکتفا شده‏ است.برای مثال،در قسمت خط مشی‏های برنامهء دوم،توسعه(۷۸-۱۳۷۴)در مورد رفاه‏ نیروی انسانی چنین آمده است:”توجه به تربیت نیروی انسانی از طریق‏[ایجاد]جاذبه و شأن‏ اجتماعی برای شغل معلمی به نحوی که نیروهای مستعد به این شغل گرایش بیش‏تری پیدا کنند.”نکتهء قابل توجه این است که در میان نه برنامهء تدوین شده از سال ۱۳۲۷ تاکنون در هفت برنامه،کمبود انگیزهء کارکنان-خصوصا معلمان-و فقدان جاذبهء کافی برای به‏ کارگیری نیروهای مستعد در آموزش و پرورش جزو مسائل و مشکلات این نهاد بوده‏ است.به عبارت دیگر،مشکل پایین بودن سطح رفاه کارکنان-خصوصا معلمان-و عدم‏ توجه کافی به مشکلات انگیزشی و معیشتی نیروهای انسانی شاغل در آموزش و پرورش‏ معضلی است که پس از پنجاه سال برنامه‏ریزی توسعه هنوز هم به عنوان مسألهء اساسی درژ آموزش و پرورش مطرح است.

مسألهء تأمین و تربیت معلم و نیروی انسانی در تمامی برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش‏ قبل از انقلاب اسلامی جزو اهداف اصلی برنامه‏ها بوده و برای تحقق آن خط مشی‏هایی نیز تدوین شده ولی در برنامه‏های توسعهء پس از پیروزی انقلاب اسلامی،تأمین و تربیت نیروی‏ انسانی مورد نیاز آموزش و پرورش تنها در بخش ساسیت‏ها و خط مشی‏ها مورد تأکید قرار گرفته است،بدون این‏که این سیاست‏ها ملهم از اهداف برنامه باشد.

آموزش‏های ضمن خدمت کارکنان علی رغم اهمیت و ضرورت آن،تنها در برنامه‏های‏ هفت سالهء اول و برنامهء ششم جزو اهداف برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش بوده و در برنامه‏های هفت ساله دوم،چهارم،پنجم و برنامهء پنج سالهء دوم(۷۸-۱۳۷۴)کاملا مورد بی‏توجهی واقع شده است.شایان ذکر است که وقوع چنین پدیده‏ای به معنای این نیست که‏ در نظام آموزش و پرورش مسألهء آموزش‏های ضمن خدمت به‏طور کلی فراموش شده و

چنین آموزش‏هایی اجرا نشده باشد بلکه نکتهء اصلی این است که فعالیت‏های مربوط به‏ آموزش ضمن خدمت بدون هماهنگی و ارتباط با برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش‏ صورت گرفته است و در نتیجه آن‏چه در عمل اتفاق می‏افتد با آن‏چه در برنامه آمده است‏ تفاوت دارد.

۷-

توجه به آموزش‏های فنی و حرفه‏ای

توسعهء آموزش‏های فنی و حرفه‏ای و ایجاد شرایط لازم برای تربیت نیروی انسانی ماهر مورد نیاز در بخش‏های اقتصادی کشور یکی از اهدافی است که بدون استنثا در تمامی‏ برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش مورد تأکید قرار گرفته و برای تحقق آن سیاست‏ها و خط مشی‏های تدوین شده است.به رغم این هدف گذاری در تمامی برنامه‏های توسعه، کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص و عدم تناسب آموخته‏های فارغ التحصیلان با نیازهای بازار کار یکی از ایرادهای مهم نظام آموزشی کشور است.البته پس از پیروزی‏ انقلاب اسلامی و با تشکیل شورای تغییر نظام و نیز تلاش برای گسترش نظام جدید آموزش‏ متوسطه،وزارت آموزش و پرورش درصد رفع این مشکل برآمده است و سعی دارد بیش‏ از پیش به مسألهء گسترش آموزش‏های فنی و حرفه‏ای توجه کند.

۸-کارایی دورنی و بیرونی و فراهم کردن امکانات آموزشی

از میان نه برنامهء توسعه آموزش و پرورش در هفت برنامه،افزایش کارایی درونی و بیرونی‏ و تلاش برای اصلاح ساختار اداری و شیوه‏های اجرایی جزو اهداف برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش بوده و تنها در برنامهء هفت سالهء دوم و پنج سالهء اول غیر مصوب افزایش‏ کارایی جزو اهداف برنامه قرار نگرفته است.در کلیهء برنامه‏ها،ناکارا بودن نظام اداری‏ آموزش و پرورش و ضعف شیوه‏های اجرایی جزو مسائل و مشکلات عمدهء آموزش و پرورش بوده است.کندی جریان امور اداری،پایین بودن سطح بهره‏وری کارکنان و ادامه‏ مشکلات ناشی از ساختار نامتناسب اداری و شیوه‏های اجرایی که پیوسته در طول برنامه‏ هفت سالهء اول تاکنون ادامه داشته است،از عدم هماهنگی بین اهداف و سیاست‏های‏ برنامه‏های توسعه و نامتناسب بودن خط مشی‏های اجرایی حکایت می‏کند.

تأمین امکانات آموزشی از قبیل فضا،تجهیزات،مواد آموزشی و کمک آموزشی در هیچ‏ یک از برنامه‏های توسعه-جز برنامهء هفت سالهء دوم-جزو هدف‏ها منظور نشده است. نداشتن برنامه‏ای برای تأمین امکانات آموزشی در برنامه‏های هفت سالهء اول،پنج سالهء سوم، اول غیر مصوب و پنج سالهء دوم(۷۸-۱۳۷۴)کاملا مشهود است و این نشانه نقص

برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش می‏باشد.علی رغم این‏که جز در برنامهء پنج سالهء دوم‏ (۷۸-۱۳۷۴)در تمامی دوره‏های برنامه‏ریزی،کمبود امکانات آموزشی خصوصا فضا و تجهیزات آموزشی جزو مشکلات عمدهء نظام آموزش و پرورش بوده،باز هم در برنامه‏ریزی‏های توسعه آموزش و پرورش حل این‏گونه مشکلات مورد توجه جدی قرار نگرفته است.

۹-توجه به آموزش‏های خاص(آموزش عشایر،کودکان استثنایی،بزرگ سالان و مهد کودک)

بررسی اطلاعات مندرج در جدول شمارهء ۳ نشان می‏دهد که آموزش‏های خاص در طول‏ سابقهء برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش ایران به‏طور جسته و گریخته مورد تأکید و توجه قرار گرفته است.نکته مهم در این بررسی این است که در هر برنامه،تلقی برنامه‏ریزان‏ از آموزش‏های خاص متفاوت بوده و به نوع ویژه‏ای از این نوع آموزش‏ها توجه شده است.

برای مثال،آموزش‏های خاص در برنامهء هفت سالهء اول با عنوان آموزش عشایر،در برنامهء هفت‏ سالهء دوم با عنوان آموزش بزرگ سالان در برنامهء سوم با عنوان کودکستان‏ها و مهدهای‏ کودک در برنامهء ششم با عنوان مستمر و مداوم آمده است.توجه مقطعی، غیر منسجم و ناهماهنگ به آموزش‏های خاص و نبود تعریفی جامع برای این‏گونه‏ آموزش‏ها،از ویژگی‏های برنامه‏ریزی برای این نوع آموزش است.

جمع‏بندی و نتیجه‏گیری

مطالعه و بررسی و تحلیل اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏ها و مسائل و مشکلات آموزش و پرورش در هریک از برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش از سال ۱۳۲۷(سال شروع‏ برنامهء هفت سالهء اول)تا سال ۱۳۷۴(سال شروع برنامه پنج سالهء دوم)نشان می‏دهد که‏ برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش دارای خصوصیات زیر بوده‏اند:

۱.درتدوین برخی از اهداف برنامه‏های توسعه آموزش و پرورش،ملاک‏های تدوین‏ هدف رعایت نشده است.برخی از اهداف کلی،مبهم و غیر قابل سنجش بوده‏اند.لازم است‏ در تهیهء برنامه‏های آتی،اهدافی به عنوان هدف کلی برنامه انتخاب شوند که تحقق پذیر، روشن و قابل سنجش باشند.اگر هدف‏ها و اولویت‏های برنامه توسعه به روشنی تدوین‏ نشوند،اساس قابل قبولی برای ارزش‏یابی نتیجهء کار در دست نخواهد بود.

۲.هماهنگی لازم بین اهداف،سیاست‏ها،خط مشی‏ها و مشکلات آموزش و پرورش‏ برقرار نبوده و به عبارت دیگر،سیاست‏ها و خط مشی‏ها گاه برگرفته از اهداف برنامه نبوده

است.در بعضی از برنامه‏ها مسائل و مشکلات عمده‏ای وجود داشته که رفع آنها جزو اهداف یا سیاست‏های برنامه‏های بعدی منظور نشده است.به‏طور کلی،بین عناصر اصلی‏ برنامه یعنی هدف‏های کلی(کیفی)،راهبردها(خط مشی‏های اساسی)،هدف‏های کمّی، سیاست‏های اجرایی و اقدامات عمده و نیز منابع موجود رابطهء منطقی و عملیاتی ضعیفی‏ برقرار است.

۳.در اکثر برنامه‏های توسعه،ابزار و راهکارهای ارزیابی از عملکرد و میزان تحقق اهداف‏ و سیاست‏های برنامه پیش‏بینی نشده است و چنان‏چه جسته و گریخته مطالعه و ارزیابی‏ای‏ هم به عمل آمده باشد،مشخص نیست که رابطهء بین ارزیابی و استفاده از آن در اصلاح، بهبود یا تغییر برنامه چگونه برقرار می‏گردد.برنامه‏های آموزش و پرورش باید به‏طور مستمر و مداوم مورد ارزیابی،بازبینی،تغییر و اصلاح قرار گیرند.این ارزیابی باید هم به‏ صورت تکوینی باشد و هم در پایان هر برنامه انجام گیرد و در نهایت موجب تعدیل‏ هدف‏های بلند پروازانه،حذف هدف‏های نامناسب،تغییر سیاست‏های ناکارآمد و پیشنهاد راه‏های اثربخش‏تر برای اجرای عملیات برنامه باشد.

آن‏چه تاکنون انجام گرفته،ارزیابی برنامه به برنامه بوده است.به عبارتی دیگر،در پایان‏ هر برنامه مواردی به عنوان ارزیابی از عملکرد بدون وجود معیار مشخصی ارائه شده است. در برنامه‏های پس از انقلاب،ارزیابی از برنامه با عنوان«مسائل و مشکلات عمدهء آموزش‏ و پرورش در دوران تهیهء برنامه»آمده و تاکنون ارزیابی جامعی که الگوی مشخصی داشته‏ باشد و همهء برنامه‏ها را باهم مورد بررسی قرار دهد،انجام نشده است.

مهم‏ترین نکته در مورد ارزیابی این است که رابطه بین مراحل تدوین،اجرا و ارزش‏یابی‏ از عملکرد برنامه روشن نیست.با توجه به اینکه نظام برنامه‏ریزی کشور متمرکز است و برنامه‏های نهایی در سازمان برنامه و بودجه تدوین می‏شود و باید توسط سازمان‏های‏ ذی ربط(در مورد برنامه بخش آموزش و پرورش در وزارت آموزش و پرورش)اجرا گردد،لذا رابطهء بین نهاد تدوین کنندهء و نهاد اجرا کنندهء برنامه و چگونگی انجام ارزش‏یابی‏ و تعیین مسؤولیت ارزش‏یابی و کاربرد نتایج آن در اصلاح،بهبود و تغییر برنامه اهمیت‏ فوق العاده زیادی دارد.امری که به نظر می‏رسد در برنامه‏ریزی توسعهء آموزش و پرورش‏ کم‏تر به آن توجه شده است.

۴.گسترش تحقیقات آموزشی در سطح وزارتخانه و استان‏ها،توجه جدی به بازنگری، اصلاح و تغییر نظام آموزشی،تشکیل شوراهای آموزش و پرورش در استان‏ها و تلاش‏ برای تمرکز زدایی،از ویژگی‏های بارز برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش پس از انقلاب‏ اسلامی است.

۵.برنامه‏ریزی‏های توسعهء آموزش و پرورش اغلب کوتاه‏مدت بوده و عنصر آینده نگری‏ نسبتا جامع در آن مشاهده نشده است.هرچند اسناد برنامه‏های عمران و توسعه در پنجاه

سال اخیر حاوی نوعی برنامه‏ریزی و نیز پیش‏بینی‏های بلند مدت ۱۰ و ۲۰ ساله است.برای‏ نمونه برنامهء بیست سالهء تعلیمات ابتدایی همگانی در ایران در سال ۱۳۴۰ و برنامهء ده ساله‏ (به صورت دو برنامه پنج سالهء پنجم و ششم قبل از انقلاب اسلامی)اما این پیش‏بینی‏های‏ بلند مدت عملا جنبه اجرایی به خود نگرفته و تحقق نیافته‏اند.تداوم نیافتن اهداف در برنامه‏های پی در پی تا حصول اهداف موردنظر و شدت و ضعف در تأکید بر یک هدف به‏ خصوص در طول دوران برنامه‏ریزی نشانگر این است که نوعی نگرش نظام دار،جامع‏ و دورنگر در تدوین اهداف و خط مشی‏های برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش هیچ گاه‏ وجود نداشته است.

۶.بررسی روند تاریخی مسائل و مشکلات آموزش و پرورش در هر دوره از برنامه‏ریزی‏ نشان می‏دهد که برخی از مسائل که در دوران تهیهء اولین برنامهء توسعهء آموزش و پرورش‏ (سال ۱۳۲۷)وجود داشته است هنوز هم با گذشت پنجاه سال،از مسائل و معضلات عمدهء نظام آموزش و پرورش محسوب می‏شود.ادامهء مشکلات ناشی از تمرکز شدید اداری، توجه به رشد کمّی در مقابل توسعهء کیفی،ناتوانی در جذب نیروی انسانی مستعد،بی‏سوادی‏ شمار قابل ملاحظه‏ای از جمعیت بزرگ سالان کشور و…شاهد این مدعاست.

۷.بررسی اهداف برنامه‏های توسعهء بخش آموزش و پرورش نشان می‏دهد که در انتخاب‏ هدف‏ها،راهبردها،و سیاست‏ها،بیش‏تر بر آرمان‏ها و ایده‏آل تأکید شده است تا رفع‏ نارسایی‏های موجود و استفادهء بهینه و اثربخش از امکانات موجود؛بنابراین،ضروری است‏ در برنامه‏های توسعهء آموزش و پرورش،بین ایده‏آل ها،اهداف غایی و شرایط واقعی و موجود جامعه و نظام آموزش و پرورش نوعی تعادل برقرار شود.به عبارت دیگر،ضمن‏ رعایت اصول کلی،به مقتضیات زمان و شرایط محلی و…در تدوین اهداف و سیاست‏ها توجه کافی مبذول گردد.

۸.تأکید بر برنامه‏ریزی در سطوح کلان و عدم توجه به برنامه‏ریزی در سطوح استانی و منطقه‏ای؛یکی از نارسایی‏های عمدهء برنامه‏ریزی توسعه در ایران مسألهء تمرکز اداری و تصمیم‏گیری در سطوح کلان است.به گونه‏ای که به قابلیت‏ها و استعدادها و امکانات محلی‏ توجه کافی نمی‏شود.هرچند این ویژگی بیش‏تر به برنامه‏های عمرانی قبل از پیروزی انقلاب‏ اسلامی ایران مرتبط است و در تجربهء برنامه‏ریزی پس از پیروزی انقلاب این امر کم‏وبیش‏ مورد عنایت برنامه‏ریزان،بوده،اما در تدوین هدف‏ها باید به گونه‏ای عمل کرد که نوعی‏ ارتباط و هماهنگی مستمر و منسجم بین کلیهء سطوح برنامه‏ریزی برقرار شود.به گونه‏ای که‏ بتوان اهداف،سیاست‏ها و خط مشی‏های کلان برنامه را به سطح کوشش‏ها و فعالیت‏های‏ روزمرهء ادارات آموزش و پرورش و مدارس انتقال داد.

منابع

۱-فرجاد،محمد علی(۱۳۷۶)؛آموزش و پرورش تطبیقی،جلد اول،انتشارات رشد.

۲-علاقه بند،علی(۱۳۷۴)؛مقدمات مدیریت آموزشی(چاپ ششم)تهران،مؤسسهء انتشارات بعثت، ص ۳۷.

۳-سازمان برنامه و بودجه(۱۳۶۱)؛تعاریف اقتصادی،اجتماعی واژه‏های برنامه‏ریزی و بودجه ریزی‏ معاونت برنامه‏ریزی و ارزش‏یابی،تهران،ص ۱۰.

۴-گروه مشاوران یونسکو(۱۳۷۳)؛فرآیند برنامه‏ریزی آموزشی،ترجمهء فریده مشایخ،تهران انتشارات‏ مدرسه.

۵-ساخارا پولوس،جرج و مورین و ودهال(۱۳۷۰)؛آموزش برای توسعه،ترجمهء پریدخت وحیدی و حمید سهرابی،تهران،سازمان برنامه و بودجه.

۶-سید جوادین،سید رضا(۱۳۷۳)؛برنامه‏ریزی نیروی انسانی،تهران،انتشارات دانشکده‏ی مدیریت‏ دانشگاه تهران،ص ۷۴.

۷-معینی،صغری(۱۳۷۰)؛فرهنگ واژه‏ها و اصطلاحات مدیریت و سازمان،تهران،وزارت کشاورزی.

۸-وزارت آموزش و پرورش(۱۳۷۴)؛دستور العمل برنامه‏ریزی آموزشی،معاونت آموزش متوسطه.

۹-صافی،احمد(۱۳۷۵)؛سازمان و قوانین آموزش و پرورش ایران،تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب‏ علوم انسانی دانشگاه‏ها،ص ۹۶.

۱۰-نفیسی،عبد الحسین(۱۳۷۵)؛هشت سال تلاش،گزارش دستاوردها،مشکلات،برنامه‏های آینده و چشم انداز آموزش و پرورش،وزارت آموزش و پرورش،معاونت برنامه‏ریزی و نیروی انسانی،ص ۲۷.

*فهرست اسناد و مدارک مربوط به برنامه‏های نه گانهء توسعهء آموزش و پرورش ایران که در این مقاله مورد استفاده قرار گرفته‏اند به شرح زیر است:

*(به تصویر صفحه مراجعه شود)

*امور اقتصادی سازمان برنامه(۱۳۴۰)؛گزارش مقدماتی برنامهء عمرانی سوم ایران،تهران،ص ۷۵.

*امور اقتصادی سازمان برنامه(۱۳۴۰)؛گزارش مقدماتی برنامهء سوم فرهنگ،قسمت امور اجتماعی، تهران،ص ۲.

*سازمان برنامه(۱۳۴۳)؛گزارش اجرای برنامهء هفت سالهء دوم،تهران،ص ۵۷.

*سازمان برنامه(۱۳۴۷)؛برنامه چهارم عمرانی کشور(۵۱-۱۳۴۷)تهران،ص ۲۳۸.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۵۳)؛خلاصهء تجدید نظر شدهء برنامهء پنجم عمرانی کشور(۶۵-۱۳۵۲) تهران،ص ۱۶۵.

*مؤسسهء تحقیقات و برنامه‏ریزی علمی و آموزشی(۱۳۵۵)؛سنجش عملکرد آموزش و پرورش در برنامه‏های چهارم و پنجم و پیشنهاد هدف‏ها،خط مشی‏ها و برنامه‏های آموزش و پرورش در برنامهء ششم‏ عمرانی،تهران،ص ۷.

*مؤسسهء تحقیقات و برنامه‏ریزی علمی و آموزشی(بی تا)؛گزارش خط مشی‏های اساسی بخش‏ آموزش در برنامهء ششم عمرانی به دهمین کنفرانس ارزش‏یابی انقلاب آموزشی کشور،تهران،ص ۱.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۶۸)برنامهء توسعهء بخش آموزش و پرورش عمومی ۷۲-۱۳۶۸،جلد دوم، اهداف،راهبردها،سیاست‏ها و برنامه‏های اجرایی،معاونت امور اجتماعی.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۶۸)؛برنامهء توسعهء بخش آموزش و پرورش عمومی ۷۲-۱۳۶۸،جلد سوم، خلاصه بررسی عملکرد و وضع موجود و برنامه کلان توسعه آموزش و پرورش عمومی برحسب‏ استان؛معاونت امور اجتماعی.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۶۸)؛برنامهء توسعهء بخش آموزش و پرورش عمومی ۷۲-۱۳۶۸،جلد چهارم،روش برنامه‏ریزی توسعه بخش آموزش و پرورش عمومی در برنامهء اول توسعه،معاوت امور اجتماعی.

*سازمان برنامه و بودجه،(۱۳۶۹)؛پیوست قانون برنامه اول توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی‏ جمهوری اسلامی ایران(۶۸-۱۳۷۲)صص ۱۸-۹.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۷۱)؛بررسی مسائل و ارزیابی عملکرد برنامه‏های سواد آموزی در ایران،دفتر امور آموزشی عمومی و فنی و حرفه‏ای،ص ۵۰.

*سازمان برنامه و بودجه(۱۳۷۲)؛پیوست لایحهء برنامهء دوم توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی‏ جمهوری اسلامی ایران(۷۸-۷۴)،بخش آموزش،ص ۱.

پایان مقاله