پژوهش در علوم پزشکی، از شیرینی افتخار تا طعم تلخ واقعیت
محسن رستمی، دانشآموخته رشته پزشکی دانشگاه تهران
یکی از توفیقات کشور بهویژه در دهه اخیر که به دفعات مورد توجه مسئولین کشور قرار گرفته است بحث رشد علمی در کشور است. با این وجود بهزعم جامعه پژوهشگران کشور در حوزه علومپزشکی، اشکالاتی در دوران مسئولیت دولتهای نهم و دهم در نگاه به علم در کشور نهادینه شد که نه تنها به رشد علم و حرکت علمی کشور کمک چندانی نکرد، بلکه باعث انحراف کشور از مسیر علمی صحیح و سوق دادن پژوهشگران به سمت و سوی انحرافی شد! با کمال تأسف، سیاستهای پوپولیستی دولت سابق حدی را برای خود قائل نشد و بر حوزه علم هم با اقتدار کامل تاخت! از نانو گرفته تا سلول بنیادی و از ژنتیک گرفته تا مهندسی و از علوم انسانی تا پزشکی، همه و همه در این حلقه پوپولیستی گرفتار شدند و یکی پس از دیگری توسط مهرورزی دولت به محققین جوان کشور، فتح شدند. در این ساز و کار شتابزده، تولید علم نه به مفهوم تولید محصول، خدمت و کالا بلکه به عنوان تولید مقاله، تفسیر شد و مقاله به عنوان کالایی سیاسی وارد ادبیات صاحبان تریبون شد. از سوی دیگر، نه کیفیت مقالات بلکه تعداد مقالات به عنوان نمادی از این فتح و پیروزی، به عامه مردم و نیز دانشگاهیان ارائه شد و استاد و دانشجو هر روز بیش از پیش به تولید مقالات بیشتر و نه الزاماً با کیفیتتر تشویق شدند. اینگونه بود که تمام پروژه بزرگ علمی کشور به تولید مقاله تخفیف یافت. در این خصوص توجه به نکات زیر ضروری میباشد:
قصور دانشگاهیان
دانشگاهیان هم در این اشتباه بزرگ استراتژیک بیتقصیر نبوده و نقش خود را به عنوان چراغ روشن و دیدهبان نظام ایفا نکردند. اساتید و نخبگان پژوهشی چنان سرمست به به و چه چه مسئولین بودند و دریافت لوحها و جوایز چنان زیرزبانشان مزه کرده بود که صدای مخالفی سر ندادند و نپرسیدند که دقیقاً به کدام سو میرویم و هدف از این تولید انبوه مقاله چیست!؟ از سوی دیگر، دانشجویان نیز که خود را خارج از دایره تصمیمگیری میدیدند، در مواجهه با این پدیده، منفعت شخصی را در افزایش تعداد مقالات علمی خود دیدند تا پلی جهت اخذ پذیرش از دانشگاههای غربی برای خود بسازند و در این میان آنچه بیش از هر گزینه دیگری مظلوم بود، جریان علمی کشور بود.
مقالات فوقتخصصی
مقالاتی که در موضوعات Hot topic فوقتخصصی بالینی و توسط محدودی از نخبگان کشور نوشته شده است و گاهاً در مجلات معتبر مورد پذیرش قرار میگیرند به هیچ عنوان نشانی از برتری کشور ما در حوزه سلامت نداشته و تنها نشاندهنده انجام کار علمی در آن حیطه خاص و توسط پژوهشگران خاص است و نه بیشتر. از سوی دیگر انجام پژوهشهای بنیادین در علوم پایه به شدت هزینهبر و نیازمند سرمایهگذاری کلان و درازمدت میباشد. همچنین این قبیل پژوهشها به تکنولوژیهای مدرن و به روز در زمینه وسایل و ابزار آزمایشگاهی نیازمندند که در سالهای اخیر و با توجه به تحریمها و مشکلات اقتصادی انجام آنها تا حدود زیادی با مشکل مواجه شده است.
عدم تناسب حوزه مقالات
با توجه به ماهیت علم و گستردگی آن اغلب مقالات پژوهشی به موضوعات بسیار جزیی پرداخته و کمتر بر مباحث کلی دلالت میکنند. لذا چاپ مقالات پژوهشی به هیچ عنوان نمیتواند سرپوشی بر ضعف علمی و اجرایی کشور در حوزه سلامت باشد. این مشکل وقتی برجستهتر میشود که در نظر داشته باشیم که هنوز برخی مناطق دور افتاده کشور از کمبود حداقل امکانات در خانههای بهداشت رنج میبرند و دستورالعمل مشخصی از سوی پژوهشگران داخلی جهت کنترل مشکلات بهداشتی اولیه کشور در بسیاری از مناطق ارایه نشده است. در این میان بیان جملاتی همچون صاحب رتبه اول بودن در یک حوزه در جهان و دوم بودن در حوزه دیگر، بسیار بسیار دور از واقعیت است.
نمایه کردن مجلات داخلی
در پی مواجه شدن پژوهشگران کشور با سدی به نام اخذ پذیرش مقالات از مجلات معتبر خارجی که در بانکهای اطلاعاتی بینالمللی نمایه میشوند، مسئولین علمی و پژوهشی (با نگاهی کاملاً سیاسی) با فرض بخیل بودن این کشورها در پذیرش مقالات ایرانی، شروع به تلاش جهت نمایه کردن مجلات داخلی کشور در بانکهای اطلاعاتی داخلی و سپس چاپ آنان در مجلات داخلی کردند تا هم چاپ و پذیرش مقالات با مشکلات کمتری روبرو باشند و هم اینکه بر تعداد مقالات علمی کشور بیش از پیش افزوده شود و این خود نقطه عطفی جدید در حوزه نشر و تولید مقاله در کشور بود! البته نمیتوان منکر برخی مزایای این طرح همچون کاهش خروج ارز از کشور شد. از سوی دیگر به مقالاتی بها داده شد که در داخل کشور حایز اهمیت بودند و مخاطبین خاص خود را داشتند اما مورد علاقه مجلات خارجی نبودند، این مقالات که تا پیش از این فرصت انتشار در نمایههای بینالمللی نمییافتند از این تصمیم سود بردند، اما با ترویج چاپ مقالات در مجلات داخلی رفته رفته از جدیت داوریها با توجه به روابط شخصی و فشارهای سازمانی کاسته شد و این موجب افت واضح کیفیت مقالات چاپشده در کشور و البته افزایش دوچندان تعداد آنها شد.
نقش آموزش پژوهش ونقش در سایر حیطهها
پژوهش و آموزش شیوه پژوهش به دانشجویان پزشکی امری ضروریست، نه فقط به عنوان ابزاری به منظور شکوفایی استعدادهای جوان و دانشمند پروری، بلکه به عنوان ابزاری جهت آموختن شیوه صحیح تفکر، نقد و قضاوت! پزشک آشنا با پژوهش، نه تنها در مواجهه با هر سئوال بالینی از پاسخهای عجولانه و سراسیمه و تنها مبتنی بر حدسیات و شنیدهها پرهیز خواهد کرد، بلکه با آشنایی با سازوکار صحیح رسیدن به پاسخ، بر شواهد و شاخصهای قابل آزمون تاکید خواهد کرد و با روش علمی در جستجوی پاسخ خواهد بود. این نگاه علمی و بر مبنای کارشناسی که قابل تعمیم به تمام جنبههای زندگی پزشکان از سیاست گرفته تا اقتصاد و فرهنگ خواهد بود، به عنوان یکی از لازمههای مدیریت پر بازده میتواند نقش موثری در پیشبرد اهداف آنها در مسئولیتهای بالینی و اجرایی داشته باشد. اما نگاهی که در دانشگاههای کشور (بویژه دانشگاههای بزرگ) در سالهای اخیر غالب بوده است، دو دسته کردن دانشجویان، به دانشجویان علاقمند به حیطههای بالینی و دانشجویان علاقمند به حیطههای پژوهشی بوده است که تا حدود زیادی منجر به تک بعدی شدن و صدمه دیدن رشد متعادل دانشجویان شد. مگر میشود پزشکی را آموخت بدون اینکه با پژوهش آشنا شد؟ نگاهی به واحدهای درسی دانشگاههای خارجی در این خصوص میتواند برای سیاست گذاران راهگشا باشد!
و اما آینده…
وی کار آمدن دولت جدید تا حدود زیادی سیاستهای پوپولیستی جای خود را به نگاه کارشناسانه و واقع بینانه داده است. از همان روزهای اول شروع به کار دولت، رئیسجمهور و اطرفیان ایشان باتبیین نگاه خود به پژوهش، آن را نه ابزاری جهت تولید مقاله بلکه شیوهای جهت رشد عملی و فکری جامعه دانشگاهی و در عین حال ابزاری جهت درآمدزایی، خدمترسانی و گرهگشایی از مشکلات توصیف کردند. نگاهی که بعدها توسط مسئولین مربوطه در سازمانهای علمی دولتی و وزارتخانههای علوم و بهداشت نیز تکرار شد. با بررسی مصاحبههای آقای دکتر ملکزاده وزیر بهداشت اسبق و معاونت فعلی تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از جمله در آئین افتتاح موسسه ملی توسعه تحقیقات علوم پزشکی (نیماد) میتوان به روشنی یافت که چه دیدگاه صحیح و اصولی بر حوزه پژوهش کشور در علوم پزشکی جاری شده است. امید است که جامعه دانشگاهی و دلسوزان نظام سلامت کشور از این فرصت بدست آمده نهایت استفاده را بکنند و عزم خود را جهت بازگشت به مسیر صحیح تولید علم و پژوهش در کشور به کار بندند.