رشد خلاقیت در محیط کلاس و مدرسه
نویسنده : میربلوک بزرگی،عباس
اغلب تـصور بر این است که «خلاقیت»۱آموزش‌پذیر نیست؛اما با نبود شاهد در مورد ارثی‌بودن آن،معلمان باید بپذیرند که ایـن مـهارت در مـحیط کلاس و سپس با تعمیم آن در محیط زندگی،قابل پرورش است.متأسفانه، معلمان ما با چگونگی فراهم‌آوردن جوّ مناسب در کلاس درس،به‌گونه‌ای که خلاقیت در آن شکوفا شـود،آشنایی کمتری دارند.عده‌ای از آموزگاران با واداشتن دانش‌آموز به اطاعت زیاد از مقررات قراردادی و خشک،با دادن نمره بالا و تیز بـا امتناع از تحسین کودکی کـه می‌خواهد بـه ناشناخته‌ها دسترسی یابد، خلاقیت را در او خاموش می‌کنند.
ممکن است چنین تصور شود که آموزگارانی که خود خلاق نیستند، نمی‌توانند به آسانی خلاقیت را در دانش‌آموزان برانگیزانند.ولی شواهد اندکی در خصوص تأیید این عقیده موجود است.هر آموزگاری می‌تواند کوشش کند و آموزش ببیند،خلاقیت را در دانش‌آموزان بـازشناسی و تشویق کند و فرصت‌هایی برای ظهور آن فراهم آورد. ضرورت این امر در دانش‌آموزان امروزی کاملا آشکار است؛زیرا بقای فرد و جامعه به‌طور فزاینده‌ای به آن وابسته است.
در این مقاله،خلاقیت در کودکان به منزله کنجکاوی،اشتیاق به کشف و آزمایش‌کردن،دادن پاسخ‌های نو به موقعیت‌های حـل مـسأله و حساسیت به مسائل و پدیده‌های محیط زندگی در نظر گرفته شده است.نویسنده،این پیشنهادهای زیر را برای رشد خلاقیت در محیط کلاس و مدرسه می‌دهد و امیدوار است که مورد استفاده معلمان،مربیان و سایر دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت قرار بگیرد:
۱-راه‌حل‌های خود را به دانش‌آموزان تحمیل نکنید.در عـوض بـرای آنان الگویی از شیوه تفکر باز فراهم آورید و علاقه به آزمایش زمینه‌های مناسب را در آنان تقویت کنید.با ارائه و پذیرش نظریه‌ها و تفسیرهای متفاوت درباره (به تصویر صفحه مراجعه شود)
تعلیم و تربیت عباس میر بلوک بزرگی رشد خلاّقیّت در محیط کلاس و مدرسه موقعیت و مـسأله مـورد بحث،نشان دهید تا چه اندازه برای کنجکاوی و جستجوی راه‌حل‌های تازه آنان اهمیت قایل هستند.
۲-دانش‌آموزان را تشویق کنید اندیشه‌های خود را به‌گونه‌ای نظام‌دار آزمایش کنند.کار با اجسام و اندیشه‌ها را تشویق کنید و اعمال و کارهای ابتکاری و اندیشه‌های جدید آنان را پاداش دهید.
۳-دانش‌آموزان را بـا انـدیشه‌های ناهماهنگ و آنـچه به نظر متناقض می‌آید،به واکنش واداریـد.به آنـان تکالیف بـحث‌انگیزی بدهید که پاسخ مشخص و روشنی نداشته باشد.
۴-آنان را تشویق کنید با بهره‌گیری از کتابچه یادداشت،فیش‌های مخصوص و نظایر آنها،وقایع گوناگون و افکار خود را دنبال کنید و به نتیجه برسانند.
۵-انتقاد سـازنده و اثـربخش را در آنـان توسعه دهید،نه فقط انتقادکردن و ایراد گرفتن را.
۶-یادگیری خودانگیخته را تشویق کنید.هنر معلم و مـربی در ایـن است که فراگیرندگان بتوانند به تدریج روی پای خود بایستند،به‌طور مستقل فکر کنند و تصمیم بگیرند.
۷-برای رسیدن به عقاید گوناگون، منابع متفاوتی در دسترس آنـان قـرار دهید.کسب دانـش در رشته‌های گوناگون را تشویق کنید.خلاقیت خودبه‌خود و در خلأ به دست نمی‌آید؛ بلکه باید دانش‌های مـقدماتی و لازم را کسب کرد.
۸-ابتدای شعر یا داستانی را برای دانش‌آموزان بخوانید و از آنها بخواهید پایان آن را حدس بزنند و بالعکس.
۹-افراد خلاق کلاس،مدرسه، شهر و کشور را در حکم سرمشق به آنـان معرفی یـا بـه صورت زنده ارائه دهید.هیچ دلیلی وجود ندارد که نتوان افراد خلاق را به مـدارس آورد تـا درباره کار و زندگی خود صحبت کنند.گاهی باید دانش‌آموزان مدرسه را ترک کنند تا مکان‌هایی را که افراد خلاق و فراوده‌های آنها در آن هستند،ببینند.
۱۰-دانش‌آموزان را تـرغیب کـنید شـرح حال و زندگی‌نامه‌های بزرگان و دانشمندان را مطالعه کنند.اطمینان یابید که دانش‌آموزان،افراد خلاق چون هنرمندان،نویسندگان،مخترعان را چنان پرهیبت و بـت نـپندارند کـه قوه ابتکار در آنان از بین برود.احساس وحشت از شاهکارها را برطرف کنید.
فرآیند خلاّقیّت
به نظر می‌رسد که خلاقیت،در غالب موارد،مراحل قـابل تـشخیصی را طـی می‌کند که این مراحل درباره کارهای علمی و هنری بسیار مشابه است،به قرار زیر:
الف-مرحله آمادگی۲
در این مرحله،کودک با هـدایت و تـشویق مربی،مسأله‌ای را بررسی و انگیزه اولیه پیدا می‌کند.ممکن است این انگیزه در خود کودک به سبب بـرخورد بـا مسأله یـا مشکل به‌وجود آید.کنجکاوی، درک مشکل،علاقه و آمادگی برای حل آن،مکالمه درونی با خود یا مکالمه خیالی بین خـود و یـک فرد دیگر از خصوصیات این مرحله است.
ب-مرحله نهفتگی یا پختگی۳
در این مرحله،کودک درباره آنچه مطالعه کرده یـا آمـوخته اسـت،تجزیه و تحلیل و روابط موجود را کشف می‌کند. در این مرحله،آن قسمت‌هایی که با مطلب موردنظر برای حل آن ارتباط دارند،اهمیت پیـدا مـی‌کند و بقیه کنار گذاشته می‌شوند.این مرحله حالت نیمه هوشیار و رؤیامانند دارد؛حالتی که انسان بدون وجود احـساس ذهـنی بـه کاری اشتغال دارد و به بینش‌هایی دست می‌یابد.
ج-مرحله جرقه فکری یا کشف و اشراق۴
در این مرحله،برق بصیرت و دانایی ناگهان به اندیشه می‌رسد کـه اگـر بـا استدلال منطقی همراه گردد،مشکل حل می‌شود.در این مرحله،کودکان اندیشه‌های خود را در قالب کلمات می‌ریزند.برای ظهور خلاقیت، معلمان و اولیـا بـاید بر حسب نوع جنس کودک،حساسیت زنانه و استقلال فکری مردانه را بیشتر مورد تشویق و تقویت قرار دهند.
د-مرحله مرور یا تکرار۵
در این مـرحله،کودکان بـرای رسیدن به هدف نهایی با تمرکز شدید فکری، پشتکار و صرف انرژی فراوان مرتبا مـسأله را دنـبال می‌کنند و غالبا در خلوت به تنهایی کار می‌کنند.در ایـن مـرحله، ممکن اسـت کودکان با مشاهده هرگونه منع و ناملایمتی از اطرافیان،مقاومت و بـدرفتاری از خـود نشان دهند.همچنین امکان دارد لج‌باز و گوشه‌گیر شوند که باید به سلامت جسمی و روانی آنها از قبیل تـغذیه و خـواب،رسیدگی کرد.
موانع رشد خلاّقیّت ۱-نحوه نگرش دانش‌آموزان
یک مانع اسـاسی بـر سر راهـ خـلاّقیّت، نحوه نـگرش و تفکر دانش‌آموزان درباره خودشان است.«من ابتکار نـدارم»،«من هرگز بـه‌جز کارهای عادی،کاری بلد نیستم».با دورکردن آنان از اینگونه ارزشیابی‌های منفی درباره خود و با واداشتن آنان بـه گـفتن«من خلاقیت دارم»،«من درباره این‌که دیگران در مورد من چـه فکر می‌کنند،نگران نیستم»، «من گـرد کـارهای پیش‌پاافتاده نمی‌روم» می‌توان خلاقیت را در آنان بـالا بـرد. آگاهی از این واقعیت‌ها،بالابردن رشد خودپنداره۶و کاهش اضطراب در
۲-نحوه نـگرش معلّمان
معلمان بـاید به خاطر داشته باشند کـه رفتار خـلاقانه و عـوامل محیطی مرتبط بـا آن را مـی‌توان تغییر داد.آنان ممکن اسـت درباره بـعضی از دانش‌آموزان،به‌ویژه دانش‌آموزان تیزهوش و بااستعداد احساس منفی داشته باشند.به دلیل این سوگیری،معلمان برای درک خود و آنچه دانش‌آموزان خلاقشان برای پیـشرفت در مـدرسه به آن نیاز دارند،مسؤولیت سیگینی بر دوش دارند.
کمبود پشتکار و تـحمّل اندک دانش‌آموزان
ما بـاید به دانـش‌آموزان کـمک کـنیم اندیشه‌های جدید،یگانه و حتی عجیب را تـحمل کنند.آنها باید با صبر و پشتکار فراوان به بررسی و آزمایش افکار جدید خود بپردازند و مشقت‌های احتمالی راه را به جـان بـخرند.بدیهی است معلمان، مربیان و اولیا نیز باید اسـباب و لوازم مـورد نیاز آنـان را در اخـتیارشان قـرار دهند.
۴-محدودکردن کنجکاوی کودکان
کودکان خردسال تـمایل شـدیدی به تجسس اشیا دارند که به‌نظر می‌رسد این گرایش پایه و اساس کنجکاوی و خلاقیت بیشتر باشد.بنابراین باید به آنان اجـازه داد تـا حـدی که برای سلامتشان خطری نداشته باشد،در موضوعات و اشـیای گـوناگون کندوکاو کنند.
۵-سرکوب خـیال‌بافی کودکان
بسیاری از والدیـن و مـعلمان خیال‌بافی کـودکان را نشانه بیماری می‌پندارند.در صورتی که باید خیال‌بافی‌هایی همچون بازی در نقش خیالی،گفتن داستان‌های خیالی، کشیدن تصاویر غیرمعمول را با جنبه‌های طبیعی تفکر کودک تلقی کرد.
۶-تأکید زیاد بر نمره امتحانی
تأکید زیاد معلم بر موفقیت و ارزشیابی،تحت فشار قـرار دادن آنها برای هم‌نوایی با جمع،استهزا و مسخره کردن آنان برای پاسخ‌های غیرمعمول و کلیشه‌ای سد راه خلاقیت دانش‌آموزان خواهد شد.
۷-تأکید زیاد بر مهارت‌های کلامی
تأکید بیش از حد مدارس به مهارت‌های کلامی و اهمیت ندادن به توانایی حل مسأله را نیز باید از جمله مـوانع فراگیری رشـد توان‌های تفکر خلاق به شمار آورد.
۸-تأکید زیاد بر پیشگیری
تعدادی از تحقیقات نشان داده است که این فکر که باید از به وجود آمدن وضعیت ناگوار پیشگیری کرد،چنان ذهن بسیاری از دانش‌آموزان را به خود مشغول کرده است که دیگر به راهـ‌حل‌های مـمکن برای آن مشکل یا بن‌بست نمی‌اندیشند. این امر قوه تصور بسیاری از آنان را از رشد بازمی‌دارد.آموزش و پرورش معمولا به کودکان می‌آموزد که چگونه تنها به موفقیت چشم بدوزند نه به دست و پنـجه نرم‌کردن بـا ناکامی و شکست احتمالی.
۹-تأکید بیش از حد بـر نـقش جنسیّت
اهمیت فرهنگی‌ای که اجتماع برای جنسیت قایل است،منشأ تعارض‌های بسیاری از افراد خلاق است.تفکر خلاق مستلزم حساسیتی بیش از حد است که در جامعه ما خصلتی کاملا زنانه تلقی می‌شود و از سویی نـاوابستگی بـه غیر خصلتی کاملا مردانه بـه شـمار می‌آید. از همین‌رو،یک پسر بسیار خلاق نسبت به سایر همجنسان همسال خود دارای صفاتی زنانه و دختری بسیار خلاق در مقایسه با همسالان خود دارای صفاتی مردنه است.
۱۰-تأکید زیاد بر دروس نظری
یکی از مشکلات بزرگی که در آموزش و پرورش ما وجود دارد، بی‌توجهی بـه دروس عـملی و کاربرد عملی آموزش‌های مدرسه‌ای است که به نوبه خود باعث شکوفا نشدن قوه ابتکار و خلاقیت در دانش‌آموزان می‌شود.
زیرنویس:
۱. creativity
۲. preparation
۳. incubation
۴. illomination
۵. repetition
۶. self-concept
منابع:
۱.آناستازی.آن.تفاوت‌های فردی.ترجمه جواد طهوریان،چاپ سوم،تهران:آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱.
۲.شکلتون.ویویان و فلچرکلیو.تفاوت‌های فردی.ترجمه یوسف کریمی و فرهاد جمهری، تهران:انتشارات فاطمی،۱۳۷۱.
۳.گیج.نیت.ل‌وبرلاینر.دیوید.سی. روان‌شناسی تربیتی.ترجمه غلامرضا خوئی‌نژاد و همکاران،تهران:حکیم فردوسی،۱۳۷۴.
۴.لفرانکویس.گای.آر.روان‌شناسی برای آموزش.ترجمه منیجه شهنی‌ییلاق،تهران:رشد، ۱۳۷۰.
۵.میلانی‌فر.بهروز.روان‌شناسی کـودکان و نـوجوانان استثنایی.چاپ هشتم،تهران:قومس، ۱۳۷۸.
۶. harigharst.r.j.development . tasks and education,longmans inc ۱۹۵۹.
