معنی و مفهوم تحقیق علمی و حدود و شرایط آن
نوشته:دکتر غلامحسین شکوهی
نویسندهء محترم مقالهای که پیش روی شماست معتقد اسـت کـه گاه حـواس ما در تشخیص کیفیت
حوادث اشتباه میکند؛زیرا بسیار اتفاق افتاده است که آدمی باتوجه به ظواهر امـر حقیقتی را تصور میکند،امّا پس از مدتی تجارب او نادرستی تصورش را اثبات مینماید.از اینرو جا دارد که تا مطلبی را از کـلیهء جوانب آن مورد بررسی قرار نـدادهایم،بر قـطعیت آن حکم نکنیم و اگر هم احیانا حکمی صادر کردیم در بیان آن بهگونهای راه احتیاط بپوییم که در صورت پیدا شدن حقایق دیگر که مغایر با حقیقت یافته شدهء قبلی باشد،بتوان در حکم قبلی تجدیدنظر کرد.به همین ترتیب در قـبول نظر دیگران نیز باید جلب احتیاط را رعایت کرد؛چه گذشت زمان این حقیقت را ثابت کرده است که تصورات مبتنی بر احساس بی آنکه کلیهء جوانب آن بررسی شده باشد ممکن است غلط از آب درآید
.
معنی و مفهوم تحقیق علمی و حدود و شرایط آن
نوشته:دکتر غلامحسین شکوهی
معرفی مقاله
نویسندهء محترم مقالهای که پیش روی شماست معتقد اسـت کـه گاه حـواس ما در تشخیص کیفیت حوادث اشتباه میکند؛زیرا بسیار اتفاق افتاده است که آدمی باتوجه به ظواهر امـر حقیقتی را تصور میکند،امّا پس از مدتی تجارب او نادرستی تصورش را اثبات مینماید.از اینرو جا دارد که تا مطلبی را از کـلیهء جوانب آن مورد بررسی قرار نـدادهایم،بر قـطعیت آن حکم نکنیم و اگر هم احیانا حکمی صادر کردیم در بیان آن بهگونهای راه احتیاط بپوییم که در صورت پیدا شدن حقایق دیگر که مغایر با حقیقت یافته شدهء قبلی باشد،بتوان در حکم قبلی تجدیدنظر کرد.به همین ترتیب در قـبول نظر دیگران نیز باید جلب احتیاط را رعایت کرد؛چه گذشت زمان این حقیقت را ثابت کرده است که تصورات مبتنی بر احساس بی آنکه کلیهء جوانب آن بررسی شده باشد ممکن است غلط از آب درآید.
نویسنده پس از این مقدمه،تحقیق علمی و تـحقیق فـلسفی را از هم متمایز دانسته و برای تحقیق در قلمرو علم و فلسفه روشهای جداگانهای پیشنهاد میکند.روشهای تحقیق فلسفی را بیشتر تعقلی دانسته ابزار آن را اندیشه و تفکر و استدلال میداند؛در صورتی که در روشهای تحقیق علمی بیشتر به تجربه و مشاهده و آزمـایش تکیه مـیکنند.هم او حدود و شرایط تحقیق علمی را در این مقاله مورد بحث قرار داده ابتدا دربارهء موضوع و ضرورت و فوریت آن و سپس در مورد تشریح مسأله تحقیق و بررسی سوابق پژوهشی موضوع توضیح میدهد و آنگاه به حساسترین مرحلهء پژوهش که تـهیهء طرحی بـاشد که بتوان با اجرای آن به منابع موردنظر دست یافت، میپردازد.
این مقاله را دکتر غلامحسین شکوهی،استاد محترم دانشگاه و وزیر سابق آموزش و پرورش تهیه کرده و در اختیار فصلنامه قرار داده است که به این وسیله از ایشان قـدردانی میشود.
الف.مفهوم تحقیق عـلمی و تـاریخچهء پیـدایش آن
تحقیق علمی فعالیت ذهنی سازمانیافتهای است برای یافتن پاسخ پرسشی که دانستن آن برای محقق از جهتی حایز اهمیت است.پس،انگیزهء تحقیق ممکن است رفـع نـیاز،حل مشکل یـا کنجکاوی باشد۱٫توضیح اینکه،بشر در طول تاریخ بارها متوجه شـده اسـت که در حوزهء معرفت و در قلمرو شناخت گاه اتفاق میافتد که انسان باتوجه به ظواهر امور تصوّری از یک پدیده کسب میکند،بهطوری کـه در مـطابقت آنـ با واقعیت شکی ندار و در درستی تصور خویش هیچ تردیدی بـه خود راه نمیدهد؛با این همه،بعدها شواهدی به دست میآید که نادرستی تصورش را آشکار میسازد.برای مثال،بشر طی قرون و اعصار متمادی گمان مـیکرد کـه زمـین مسطّح است و خورشید به دور زمین میگردد،اما به تدریج به اشتباه خود پی بـرد و دانـست که زمین کروی است و برخلاف آنچه او از دیرباز تصور میکرد این زمین است که به دور خورشید میچرخد۲٫علت ایـن امـر نـه تنها از آن جهت است که بشر مدتها دربارهء آنچه پیرامونش میگذشت در اشتباه بـود،بلکه بـیشتر از آن رواسـت که بر پایهء تصوّر نادرستی که از امور مختلف داشت واکنشهایش در مقابل حوادث نامناسب بود و در نـتیجه،توان پیـشبینی جـریان امور و به تبع آن امکان دخالت در آنها را که اغلب متضمن آسایش بیشتر وی و همنوعانش بود،از دسـت میداد.
آنچه مـسلم است اینکه گاه حواس ما در تشخیص کیفیت حوادث و وقایع روزمره دستخوش اشتباه میشود.پس،شرط عـقل آن اسـت کـه در نتیجهگیری از مشهودات خود جانب احتیاط را رعایت کنیم و تا امری را از همهء جهات مطالعه نکردهایم راجع بـه آنـ حکمی صادر ننماییم و به فرض اینکه حکمی هم صادر کردیم،همچنان ذهن خود را نسبت به قـضایا گـشوده نـگاه داریم تا در صورت به دست آمدن قراین و شواهد جدید،تجدیدنظر در آن برای ما امکانپذیر باشد۳٫
اتخاذ چنین موضعی ایـجاب مـیکند که در قبول نظر دیگران هم،هرچند ثقه و مورد اعتماد باشند،محتاط باشیم.بدیهی است که ایـن بـه هـیچوجه از ارزش تحقیقات پیشینیان نمیکاهد.ارزش یافتههای ارسطو که متجاوز از دو هزار سال پیش از این در دروازههای معرفت را به روی بشر گشود،به جـای خـود مـحفوظ و تلاشهای او در اینباره از هر حیث قابل تحسین است؛اما اینکه همهء یافتههای او را بیچون و چرا بـپذیریم یـا معرفت را با امثال افلاطون و ارسطو تمامشده انگاریم،درست نیست.باید همواره به خاطر داشته باشیم که قرآن کریم میفرماید:
و یسئلونک عـن الّروحـ قل الرّوح من أمر ربّی و ما اوتیتم من العلم الاّ قلیلا(اسراء/۸۷).
پیبردن به عدم دقت و نـارسایی مـحسوسات در جریان کسب معرفت،هشداری بود که متفکران را متنبه سـاخت تـا در تـصدیق تصورات اوّلیهء خود جانب احتیاط را رعایت کـنند و بـرای حفظ اندیشهء خویش از انحرافات احتمالی،چارهاندیشی کرده روشهای علمی مناسب ابداع نمایند.چنین است که مـثلا دکـارت(۱۶۵۰-۱۵۹۶ م.)پس از اینکه از مؤسسههای آموزشی معتبر زمـان خـود فارغ التـحصیل شـد و در فـلسفه و ریاضیات به مقام اجتهاد رسید، احساس کـرد کـه معلوماتش اساس محکمی ندارد و قانعکننده نیست.از همینرو به تفکر و چارهجویی پرداخت و پس از سـالها مـسافرت که در آن با دقت به سیر آفـاق و انفس سرگرم بود،سرانجام آنچه را از پدر و مـادر و مـردم و استاد و معلم و کتاب آموخته بـود نـیست انگاشت و بنا را بر این گذاشت که جمیع محسوسات و معقولات و منقولات را که به خاطر دارد مـورد شـک و تردید قرار دهد؛نه به قـصد ایـنکه مـشرب شکاکان اختیار کـند کـه علم را برای انسان غـیرممکن مـیدانند،بلکه به این نیت که به قوهء تعقّل و تفحّص شخصی،اساسی در علم به دست آورد تا مـطمئن شـود که علمش عاریتی و تقلیدی نیست.به عـبارت دیـگر، شک را وسیلهء وصـول بـه یـقین قرار داد و از اینرو آن را«شک دسـتوری Doutc mcthodique »یعنی شک مصلحتی خواند۴
دکارت موجبات شک و تردید در معتقدات خویش را چنین بیان میکند:«به محسوسات اعتباری نیست،زیرا حس خـطا بـسیار میکند و چون در خواب،شخص به هیچ وجه شـبههای در بـطلان مـشهودات خـود نـدارد و حال آنکه یـقینا بـاطل است،پس از کجا میتوان اطمینان کرد که معلومات بیداری همان اندازه بیاعتبار نیست؟».او در اینباره به افراط گرایید تا آنـجا کـه در هـستی خود شک کرد و از خود پرسید:آیا یقین اسـت کـه مـن خـود موجودم و دارای جـسم و جانم…؟۵
البته دکـارت به شک کردن دربارهء استنباطهای خود و دیگران اکتفا نکرد،بلکه کوشید معلوماتش را با روش مطمئنتری بازسازی کند.بدین منظور ابتدا سعی کرد ببیند در میان معلوماتش علمی یقینی و غیرقابل تردید یافت میشود؟او در ایـنباره مینویسد:«چون ذهنم به کلی از قید افکار پیشین رها شد و هیچ معلومی نماند که محل اتکا بوده و مشکوک نباشد،متوجه شدم هرچه را که شک کنم در این مورد هیچ شکی نیست که«شک میکنم»، پس فکر مـیکنم و مـیاندیشم،پس کسی هستم که میاندیشم۶
پس،نخستین اصل متیقن و معلومی که به دست میآید این است که:میاندیشم،پس هستم Je Pense donc Je suis این عبارت در تاریخ فلسفهء اروپا باقیمانده و معروفترین یادگار دکارت است۷٫
پس،تحقیق علمی فعالیت ذهنی سازمانیافتهای است برای کسب مـعرفت یـقینی دربارهء
امور ناشناخته یا ارزیابی معرفتی که با وساطت دیگران دربارهء امور مختلف به دست آمده است.
تحقیق علمی و تحقیق فلسفی:تا اینجا در گفتهء خود همواره صفت«علمی»را بر تـحقیق افزودم؛زیرا تـحقیق دو نوع است:تحقیق علمی و تحقیق فـلسفی»و جـا دارد که بین این دو فرق بگذاریم.
فرق علم و فلسفه:فلسفه و علم هردو نوعی معرفتاند.فلسفه،معرفت مربوط به ذات و جوهر اشیاست( Noumenon )اینکه حیات یا روان چیست،موضوع فلسفه است.علم، معرفت مربوط به پدیدهها و آثـاری اسـت که بر وجود اشـیاء مـترتب است( Phenomenon ). دانش مربوط به احوال و آثار معادن(زمینشناسی)،نباتات(گیاهشناسی)و حیوانات (جانورشناسی)علم است.
برای تحقیق در قلمرو فلسفه و علم روشهای متفاوتی وجود دارد و به کار بردن روش یکی در دیگری گمراهکننده است.
روشهای تحقیق فلسفی که به شناخت ذات اشیا و حقیقت امور مـربوط مـیشود،بیشتر تعقّلی بوده ابزار آن اندیشه و تفکر و استدلال است.
روشهای تحقیق علمی بیشتر تجربی و آزمایشی بوده ابزار آن مشاهدهای است که کاملا در ضبط آمده است.
در قدیم و تا قرن هفدهم میلادی که بشر هنوز به برکات مشاهده و روشـهای آزمـایشی پی نبرده بـود،در علوم یعنی در قلمرو پدیدهها هم از روشهای تحقیق فلسفی استفاده میشد و برای یافتن پاسخ پرسشهایی که در این قـسمت از معرفت مطرح میگردید توسل به روشهای تحقیق علمی،از جمله مشاهده،ممنوع بود۸و۹٫
این طرز تـفکر سـبب شـده بود که بشر در این بخش از معرفت از دسترسی به نتایج بیچون و چرا محروم بماند.روش تحقیق علمی که در اینجا مـورد بـحث ماست،از حدود قرن هفدهم آغاز شده و همهء پیشرفتهای علمی بشر در این زمینه مرهون کـارآیی روشـهای تحقیق عـلمی یعنی مشاهده،اندازهگیری و مقایسه بوده است.
از روشهای معروف تحقیق فلسفی،روش تاریخی،روش تأمل و بازنگری،روش تحلیل منطقی،برهان خلف و روش دیالکتیک یـا جدل است۱۰
بحث دربارهء روش تحقیق علمی از حوصلهء این نوشته خارج است.در اینباره معمولا در دورهـهای کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکـتری در سـطوح مختلف درسهایی (مقدمات روش تحقیق-روش تحقیق در علوم تربیتی یا علوم اجتماعی-روش تحقیق پیشرفته و غیره)ارائه میشود.کتابهایی که در اینباره تألیف یا از زبانهای خارجی ترجمه
شده است نیز کم نیست۱۱٫بدیهی است علاقهمندان به تحقیق باید پیش از دست زدن به هرگونه تـحقیقی به نحوی با آنها آشنا شده باشند.آنچه در اینجا با مجال پیشبینی شده ارائه خواهد شد نکات چندی است که محققان تازه کار را در عمل به کار تواند آمد.
ب.حدود و شرایط تحقیق علمی
۱)انتخاب موضوع
چون آنچه نمیدانیم بسیار زیـاد اسـت و تلاش مؤثر برای دانستن همهء آنها مستلزم داشتن فرصت کافی و فراهم بودن امکاناتی است که معمولا از حد توان بسیاری از ما خارج است، ناگزیر باید باتوجه به امکاناتی که در اختیار داریم در میان آنـچه مـیتواند موضوع تحقیق واقع شود دست به انتخاب بزنیم و از این طریق،دایرهء تفحص خود را تا حد امکان محدود کنیم و با تمرکز ذهن روی چارچوبی معین و به کمک تلاشهای جهتدار بر کارآیی مطالعات خود بیفزاییم۱۲٫
انتخاب موضوع در مـیان انـبوه پرسشهایی که تشنهء دانستن پاسخ آنها هستیم،خود نیازمند ملاحظات زیر است: ضرورت موضوع،فوریت موضوع،بنیادی(کلیدی)بودن موضوع و قابلیت تعمیم نتایج آنکه خود نشاندهندهء کارآیی نتایج تحقیق است.
اما میتوان از نقطهنظرهای دیگری هم به اولویت موضوع نـگریست: -توان عـلمی محقق.
-فرصت و مـجال محقق.
-امکان جلب حمایت اولیای امور۱۳٫
-امکان جلب هـمکاری سـایر مـحققان که بیشتر به تجهیز امکانات و بهرهمند شدن از آنها مربوط است.
و بالاخره اولویت موضوع میتواند منبعث از شرایط زمانی یا مکانی خاص و یا سابقهء علمی مـوضوع بـاشد: -وقتی نـظریهء نویدبخشی در دسترس باشد تحقیقاتی که آن را تأیید یا رد کـند در اولویـت است.
-اگر روشی در جای دیگر به نتایج رضایتبخشی رسیده است،وارسی میزان سودمندی آن را در شرایط مشابه در کشور در اولویت خواهد بود.
۲)بیان مسأله
گام دیگر در تحقیق،بیان روشن مـسأله اسـت.چون انـگیزهء محقق در تحقیق بهرهمند
شدن از نتایج آن است و از آنجا که اثربخشی نتایج حاصل از هـر تحقیقی در گرو طرحریزی دقیق و روشن آن است،پس از انتخاب موضوع تحقیق و حصول اطمینان از اولویت آن،باید مسألهء موردنظر به روشنی بیان شـود: -انگیزهء اصـلی مـحقق در پرداختن به این پژوهش چیست؟
-چند و چون پرسشهایی که یافتن پاسخ آنها بـه حـل و فصل موضوع کمک میکند،از چه قرار است؟
-تا چه حد میتوان از جامع بودن پرسشها اطمینان حاصل کرد؟
-طرح چه نوع پرسـشهایی مـمکن اسـت گمراهکننده باشد؟
بیان مسأله باید زمینه را برای تهیه و تدوین چارچوب مفهومی مناسب فراهم آورد،بـه طوری کـه فـکر از آغاز جهت پیدا کند و در مسیر صحیح بیفتد و راه بر سیر انحرافی اندیشه بسته شود.
برای اینکه نـتایج تـحقیق بـرای دیگران قابل درک باشد و مورد قبول واقع شود،چنانکه عدهای را به همکاری با محقق برانگیزد و اقدامهای سـایر عـلاقهمندان را در آینده تحت تأثیر قرار دهد،باید شرایط و اوضاع و احوالی که مسأله در آن مطرح شده است و نـیز آثاری کـه انـتظار میرود بر نتایج حاصل از تحقیق مترتب شود،بیان گردد.در مواردی که تحقیق سابقه دارد باید ضرورت ادامـه یـا تکرار آن با ذکر نارسایی یا نارساییهای کار پیشینیان و باتوجه به تغییری که در شرایط روی داده اسـت،توجیه شـود.بیان روشـن مسأله: ۱-هدف را صراحت بخشیده و مسیر را مشخص میکند؛
۲-ضرورت و اولویت تحقیق را روشن میسازد؛
۳-از سست شدن عزم محقق در جریان تحقیق جـلوگیری میکند؛
۴-سبب هـماهنگی اقدامها شده راه را بر انحرافهای احتمالی میبندد.
۳)مطالعهء سوابق پژوهشی موضوع
پس از بیان مسأله نوبت بررسی پیـشینهء پژوهـشی مـوضوع فرا میرسد.بدیهی است که صرف وقت برای تحقیق دربارهء موضوعی که قبلا توسط دیگران مطالعه شـده اسـت عـاقلانه و اقتصادی نیست،مگر اینکه تحقیق جدید دنبالهء تحقیق سابق و مکمّل آن باشد؛یعنی چیزی بر نـتایج آن بـیفزاید یا آن را به نحوی تصحیح کند.
اهمیت این موضوع تا حدی است که مجلههای معتبر امروز مقالهای را چاپ نـمیکنند، مگر ایـنکه تازگی داشته باشد۱۴٫
برای حصول اطمینان از اینکه موضوع پژوهش بیسابقه است،باید همهء سوابق مـربوط را بـا دقت بررسی کنیم.
۴)تهیهء طرح تحقیق
یکی از مراحل حساس پژوهش تـهیهء طـرحی اسـت که بتوان با اجرای آن به نتایج موردنظر دسـت یـافت.در طرح پژوهشی علاوه بر اهمیت موضوع و ضرورت آن، فرضیههای تحقیق،ادبیات مربوط،روشهای مورد استفاده و مـوارد کـاربرد نتایج به دست آمده تصریح میشود۱۵٫
۵)مطالعهء ادبـیات مربوط
پس از آمـاده شدن طـرح تـحقیق،زمان مـطالعهء ادبیات تحقیق فرا میرسد.بدین منظور محقق بـاید بـه منابع معتبر مربوط دسترسی داشته باشد.در کشورهای پیشرفتهء جهان دسترسی به منابع مـعتبر نـسبتا آسان است.کتابخانههای تخصصی بزرگ به کـمک کامپیوتر تمامی ذخایر تحقیقاتی مـوجود را فـهرست کردهاند.کافی است به کتابدار بـگویید چـه مدارک و اسنادی موردنیاز شماست تا ظرف چند دقیقه فهرست کامل کتابها و مقالههای مـربوط را در اخـتیار شما بگذارد.
در نقاط دورافتادهای مثل بـیرجند دسـترسی بـه منابع معتبر دشـوار اسـت.با این همه در بعضی مـوارد تـحقیق کردن بدون مراجعه به ادبیات مربوط تا اندازهای اتلاف وقت است۱۶٫
۶)جمعآوری دادهها
مراد از دادهها اطلاعاتی است که بـرای یـافتن پاسخ پرسشهای موردنظر محقق سودمند است.این اطـلاعات مـعمولا بر سـه نـوع اسـت: اوّل،دادههایی که گرچه همواره در اخـتیار بشر بوده است،اما پیشینیان از آنها غافل مانده و آنها را مورد استفاده قرار ندادهاند.این قبیل دادهها مربوط بـه روابـطی است که معمولا توسط افراد سریع الانـتقال کـشف یـا در شـرایط خـاصی به ذهن مـتبادر مـیشود و از آن پس به تدریج مورد بهرهبرداری قرار میگیرد.آنچه نیوتن با مشاهدهء سقوط سیب از درخت دریافت یا آنچه کـه ارشـمیدس هـنگام استحمام بدان پی برد از این نوع است.درک ایـن روابط ابـتدا بـه صـورت جـرقهای در ذهـن پدید میآید و ساختن فرضیه در بارور شدن آن سهم زیادی دارد.
دوم،معلوماتی که محقق به برکت درگیری با یک مسأله خاص از طریق مشاهدهء علمی به دست میآورد.کودک سه سالهای مخرج(س)نداشت و سیم را خـیم و سیمین را خیمین میگفت.یکی از پزشکان بنام حلق و گوش و بینی در تهران پس از معاینهء کودک این عارضه را زاییدهء انحراف بینی کودک تشخیص داد و توصیه کرد که کودک برای درمان این نارسایی تحت عمل جراحی قرار گیرد.در فاصلهء زمـانی کـه قرار بود خانوادهء کودک برای
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۱۵)
عمل جراحی تصمیم بگیرد،مشاهده شد کودک کلماتی مثل سوزن را درست تلفظ میکند. بر اثر دقتی که از این پس گفتار کودک مشمول آن واقع شد معلوم گردید در مواردی کـه مخرج«س»و حـرف بعد از آن به هم نزدیک باشد(مثل سوراخ،سوسن،سوسک،یاسمن، سمپاش و نظایر آن)کودک«س»را درست تلفّظ میکند.اما وقتی بین مخرج«س»و حرف بعد از آن فاصله زیاد باشد(مثل سیم که فاصلهء مخرج س و ایـ زیـاد است)مخرج(س) به سوی مخرج حرف بـعد(ای)جابه جـا میشود و در نتیجه،سین به خین بدل میشود.بدین ترتیب مشاهدهء دقیق رفتار(لفظی)کودک بیپایه بودن تشخیص پزشک متخصص را برای والدینش آشکار ساخت و کودک را از رنجی که قرار بود تحت عـمل جـراحی تحمل کند رهایی بخشید.زیرا بـرای درمـان او کافی بود که لیستی مرکب از دوازده کلمهء سهل التلفظ (نظیر سود،سورگ و غیره)تهیه و از کودک خواسته شود که آنها را هرروز چند بار بهویژه قبل از خواب بخواند تا ظرف یک هفته عارضهء مذکور به کلی بـرطرف شود.
-سوم،معلوماتی کـه نزد صاحبنظران بهطور پراکنده موجود است و تاکنون کسی به فکر جمعآوری آنها نیفتاده بوده است.این معلومات اخیر معمولا به کمک پرسشنامه یا از طریق مصاحبه به دست میآید.
محقق باید در پذیرش یافتههای اخیر جـانب احـتیاط را کاملا رعـایت کند؛زیرا نظرخواهی از کسانی که در زمینهء مورد سؤال تخصص ندارند گمراهکننده است.همچنین آمارهای رسمی به خصوص در کشورهای جهان سوم،از دقـت کافی برخوردار نیست و در کشورهای دیگر نیز ممکن است غرضآلود باشد.
۷)تعمق در متون منابع
وجود مـنابعی کـه بـه زبان عربی در دسترس است و مراجعهء به آنها در بسیاری از موارد شرط لازم تعمق در مسائل علمی،اجتماعی و فرهنگی به شمار میرود،محققان جـوان مـا را که معمولا با زبان عربی آشنایی کافی ندارند،با مشکل روبهرو میکند.اگرچه این مـوضوع پردامنهتر از آن اسـت کـه بتوان آن را در اینجا مورد بحث قرار داد،اما ذکر مطلبی که در ذیل نقل میشود منظور ما را تـا حدی روشن میکند: «آوردهاند که امیر المومنین علی-علیه السّلام-بر مردی گذشت که به تـلاوت آیهء سوم از سورهء تـوبه مـشغول بود.آیهء شریفه چنین است:
و اذان من اللّه و رسوله الی النّاس یوم الحجّ الاکبر انّ اللّه بری من المشرکین و رسوله فان تبتم فهو خیر لکم و ان تولّیتم فاعلموا انّکم غیر معجزی اللّه و بشّر الّذین کفروا بعذاب الیم
۱۷٫
تا آن تاریخ آیات قـرآن و بهطور کلّی متون عربی بدون اعراب نوشته میشد و هنوز از نظر صرف و نحو زبان نیز قواعد مدوّنی موجود نبود.قاری مذکور قسمت اخیر آیهء شریفه
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۱۶)
را بدین صورت تلاوت کرد:
انّ اللّه بری من المشرکین و رسوله
(رسول را به جـای ایـنکه مرفوع بخواند منصوب خواند)و بدین طریق معنای آن را به صورت کفرآمیز زیر درآورد: «به درستی که خدا بیزار است از مشرکان و رسولش».این امر آن حضرت را ناراحت کرد و فورا یکی از یاران واجد شرایط خویش را مأمور سـاخت تـا قواعد صرف و نحو عربی را مدوّن کند۱۸٫
آخرین نکتهای که اشاره به آن لازم به نظر میرسد تفسیر دادههاست که حساسترین مرحلهء تحقیق محسوب میشود.توضیح اینکه،گردآوری دادهها و طبقهبندی یافتهها امری است که تقریبا از هرکسی،مشروط بر ایـنکه آمـوزش دیده و ورزیده باشد،ساخته است. آنچه از هرکسی،هرچند با سابقه باشد،ساخته نیست تفسیر نتایج است که گویی در شمار استعدادهای خاص میباشد.
هرچند در حال حاضر تکنیکهای خاصی برای تفسیر نتایج تحقیق وجود دارد،اما همچنان میان صاحبنظران از ایـن لحـاظ تـفاوتهای فاحشی وجود دارد.بعضی از سهولتی برخوردارند کـه دیـگران آشـکارا فاقد آنند و به همین علت از نتایج تحقیقات خود استنباطهای نادرست دارند.برای مثال،در تحقیقی که به سال ۱۳۴۴ برای بررسی علل شکست نوآموزان دبستان انـجام شـد،گروه آزمـایشی(۳۳۹ نفر دانشآموزان مردود)و گروه گواه(۳۳۹ نفر دانشآموزان موفق)از لحـاظ سـن ورود به مدرسه نیز مورد مطالعه قرار گرفتند.یکی از همکاران ضمن بررسی نتایج حاصل،مشاهده کرده بود احتمال شکست نوآموزانی که در سن پنج سـالگی بـه مـدرسه پذیرفته شدهاند از احتمال شکست کودکانی که در سنین بالاتر به مـدرسه راه یافتهاند کمتر است.او این نتیجه را چنین تفسیر میکرد که مناسبترین سن ورود به دورهء آموزش همگانی(کلاس اوّل دبستان)پنج سالگی است. غافل از ایـنکه آن عـده از کـودکان گروه نمونه که در سن پنج سالگی به مدرسه راه یافته بودند،در واقع گـروهی مـنتخب بودهاند که معرف جمعیت کودکان پنج ساله نیستند.
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۱۷)
توضیحات
(۱)-هدف اصلی در هر تحقیق،گسترش دامنهء دانش و یافتههای جدید در آن مورد خـاص است(ک.م.اوانز:مقدمهای بـر روش تـحقیق در علوم تربیتی،ترجمهء دکتر محمد علی فرجاد،انتشارات الهام،چاپ اوّل،بهار ۱۳۶۱).
(۲)-وقتی تصور نادرستی که به اذهـان راه یـافته بـود قبول عام مییافت،اظهاراتی که مغایر آن بود کفر و الحاد شمرده میشد.دکتر محمد معین در فرهنگ فـارسی خـود،ذیل کـلمهء آن بود کفر و الحاد شمرده میشد.دکتر محمد معین در فرهنگ فارسی خود،ذیل کلمهء گالیله مینویسد:گالیله:ریاضیدان و فیزیکدان ایـتالیایی(۱۶۴۲-۱۵۶۴ مـ.)در فلورانس به تحصیل پرداخت و علوم پزشکی و ریاضیات بیاموخت و سپس به نجوم مشغول شد و در ایـن عـلم شـهرت یافت.در سال ۱۶۳۲ راجع به عقاید بطلیموس و کپرنیک در باب حرکات منظومهء شمسی کتابی نوشت؛سال بعد پاپ او را بـه رم خـواست و اظهار عقیدهء او را دربارهء حرکت زمین به گرد آفتاب کفر شمرد و مجبورش کرد که بـه زانـو درآیـد و از آن عقیده استغفار کند.
(۳)-قرآن کریم به حقیقتیابی تدریجی انسان اشاره دارد؛آنجا که میفرماید:
(۷۵)و کذلک نری ابراهیم ملکوت السّموات و الارض و لیـکون مـن الموقنین(۷۶)فلمّا جنّ علیه اللّیل را کوکبا قال هذا ربّی فلمّا افل قال لا احبّ الآفـلین(۷۷)فلمّا را القـمر بـازغا قال هذا ربّی فلمّا أفل قال لئن یهدنی ربّی لا کونن من القوم الضالّین(۷۸)فلمّا را الشّمس بازغه قال هـذا اکبر فـلمّا افـلت قال یا قوم إنّی بری ممّا تشرکون(۷۹)إنّی وجّهت وجهی للّذی فطر السّموات و الارض حـنیفا و مـا انا من المشرکین
(سوره الانعام،آیات ۷۵ تا ۷۹).
«و همچنین مینمودیم ابراهیم را عجایب آسمانها و زمین تا بوده باشد از یقینکنندگان. پس چون تـاریک شـد بر او شب،دید ستارهای را گفت:این است پروردگار من؛پس چون غایب شد گفت:دوست ندارم فـروروندگان را؛پس چـون دید ماه را که برآمد گفت:این است پروردگار مـن؛پس چـون غـایب شد گفت:هر آینه اگر راه ننماید مرا پروردگـار هـر آینه
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۱۸)
قخواهم بود از گروه ستمکاران؛پس چون دید آفتاب را طالع گفت:این است پروردگارم این بزرگتر است؛پس چـون غـایب شد گفت:ای قوم!به درستی کـه مـن بیزارم از آنـچه شـرک میآورید.به درسـتی که من متوجه گردانیدم وجهم را از بـرای آنـکه پدید آورد آسمانها و زمین را حقگرای و نیستم من از شرکآورندگان».
(۴)-فروغی،محمد علی:سیر حکمت در اروپا،مطبوعات صفی علی شـاه،تهران، ۱۳۱۷،چاپ سـوم،بخش دوم،ص ۱۰۸٫
(۵)-همان.
(۶)-دکارت در اینباره میگوید:آنگاه با دقت مـطالعه کردم که چه هـستم و دیـدم میتوانم قایل شوم که مطلقا تـن نـدارم و جهان و مکانی که من آنجا باشم موجود نیست.اما نمیتوانم تصور کنم که خود وجـود نـدارم(سیر حکمت در اروپا،گفتار،صفحهء ۱۴۷):
(۷)-شایستهء یادآوری است کـه امـام مـحمد غزالی(۵۰۵-۴۵۰ هجری قـمری)پانصد سـال پیش از دکارت در اواخر قرن یـازدهم مـیلادی،برای اثبات وجود خویش دلیل مشابهی میآورد که در ذیل نقل میشود: «آدمی را در هستی خویش هیچ شکی نـیست و هـستی وی نه بدین کالبد ظاهر است کـه مرده را هـم این بـاشد و جـان نـباشد.و ما بدین دل،حقیقت روح هـمی خواهیم و چون این روح نباشد تن مرداری بود.و اگر کسی چشم فراز کند و کالبد خویش فـراموش کـند و آسمان و زمین و هرچه به چشم سـر بـتوان دیـد فـراموش کـند،هستی خویش به ضـرورت بـشناسد و از خویشتن باخبر بود؛اگرچه از کالبد و از زمین و آسمان و هرچه در وی است بیخبر بود (کیمیای سعادت،جلد اوّل،به کوشش حسین خدیو جـم،صفحهء ۱۶).
(۸)-به عـقیده بـعضی از حکما،روش مشاهده حتّی در مواردی که مشاهده امـکان داشـت، مورد تـحقیر بـود.به نـظر ایـن گروه،باید برای حل مشکلات صرفا به استدلال منطقی یا نقل قول ثقات اکتفا کرد.فرانسیس بیکن(۱۶۰۵ م.)که در روشن کردن روش تحقیق علمی از پیشوایان متفکران است،در این باب واقعهای را نقل مـیکند که خلاصهء آن چنین است:«در سال ۱۳۴۲ میلادی در یکی از مراکز علمی بین شاگردان حاضر در آن مرکز،جدالی دربارهء تعداد دندانهای اسب درگرفت.در این جدال که سیزده روز طول کشید،شاگردان بارها به گفتهها و نوشتههای پیشینیان خود مراجعه کردند،ولی نـتوانستند بـه تعداد دندانهای اسب پی ببرند.بالاخره در روز چهاردهم یکی از شاگردان جوان و تازه کار پیشنهاد کرد که برای حل مشکل،دندانهای یک اسب را بشمارند.این پیشنهاد چنان دیگران را برانگیخت که بر سر و روی او ریختند و پس از تنبیه،او را از حوزهء خـود بـیرون انداختند و مدعی شدند که شیطان در جسم او حلول کرده است.بالاخره چون نتوانستند برای این مسأله جوابی پیدا کنند،فتوا
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۱۹)
قدادند که چون از پیشینیان قولی یا نوشتهای نـدارند،این مـشکل لا ینحل باقی میماند…»
(اصول روانشناسی،نرمان.ل.مان.ترجمهء محمود سـاعتچی،جلد اوّل،صـفحهء ۵).
(۹)-مرحوم دکتر محمود ساعتچی در ترجمهء کتاب اصول روانشناسیمان هنگام نقل داستان فوق به جای«یکی از مراکز علمی»«یکی از حوزههای علمی»آورده و این امر برای عدهای موجب سوء تفاهم شده اسـت.به هـمین علت،ما در اینجا به مـقایسهء وضـع فرهنگ ایران اسلامی در سال ۱۴۳۲ میلادی با وضع فرهنگ در مغرب زمین میپردازیم تا هرگونه سوء تفاهمی از میان برود.از نقطهنظر تاریخ عمومی،سال ۱۳۴۲ میلادی برابر است با ۸۱۰ هجری قمری،یعنی ۲۹ سال بعد از وفات حافظ(متوفی به ۷۹۱ هـجری قـمری). ظاهرا اندکی پس از وفات حافظ،غزلیات او قبول عام یافته و نزد خاصّ و عام وسیله تفأل بوده است تا آنجا که تذکرهنویسان او را«لسان الغیب»لقب دادهاند.پس اگر شیوهء تفکر حافظ را نمونهای از فرهنگ ایران اسلامی زمان او به شمار آورده آن را بـا آنـچه بیکن آنـ را طرز فکر مراکز علمی مغرب زمین معرفی میکند مقایسه کنیم،جای هیچگونه سوء تفاهمی باقی نمیماند.اینک غزلی معروف از حافظ:
مـا نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم جامهء کس سیه و دلق خود ازرق نـکنیم عیب درویـش و تـوانگر به کموبیش بد است کار بد مصلحت آنست که مطلق نکنیم رقم مغلطه بر دفتر دانش نزنیم سر حق بـا ورق شـعبده ملحق نکنیم شاه اگر جرعهء رندان نه به حرمت نوشد التفاتش به می صاف مـروّق نـکنیم خوش بـرانیم جهان در نظر راه روان فکر اسب سیه و زین مغرق نکنیم آسمان کشتی ارباب هنر میشکند تکیه آن به که بـر این بحر معلّق نکنیم گر بدی گفت حسودی و رفیقی رنجید گو تو خوش باش کـه ما گوش به احـمق نـکنیم حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم برو ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم
(۱۰)-برای اطلاع بیشتر از روشهای تحقیق فلسفی به کتاب زیر رجوع شود:
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۲۰)
قشکوهی،غلامحسین:مبانی و اصول آموزش و پرورش،انتشارات آستان قدس،صفحهء ۱۱۰ به بعد.
(۱۱)-در اینجا نام چند کـتاب که دربارهء روش تحقیق به زبان فارسی در دسترس علاقهمندان است،ذکر میشود: -اوپنهام،ا.ان:طرح پرسشنامه و سنجش پرسشها،ترجمهء مرضیهء کریمنیا،مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی،معاونت فرهنگی،۱۳۶۶٫
-حری،عباس:آیین گزارشنویسی،دبیرخانهء هیأت امنای کتابخانههای عمومی کشور، ۱۳۷۱٫
-رستا،پال ای:طرز تهیهء گزارش تحقیق،ترجمهء جمال عابدی،تهران،دانشگاه تهران، مؤسسهء روانشناسی،۱۳۶۳٫
-سرایی،حسن:مقدمهای بر نـمونهگیری در تـحقیق،تهران،انتشارات سمت،۱۳۷۲٫
-نادری،عزت ا…و سیف نراقی،مریم:روشهای تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی با تأکید بر علوم تربیتی،تهران،دفتر تحقیقات و انتشارات…،۱۳۷۰٫
-دلاور،علی:مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی،تهران، انتشارات رشد،۱۳۷۴٫
-ون دلن.د:مبانی پژوهش در علوم تربیتی،ترجمهء دکتر جعفر نجفی زند،انتشارات قومس،۱۳۷۳٫
-ک.م.اوانز:مقدمهای بر روش تحقیق در علوم تـربیتی،ترجمهء دکـتر محمد علی فرجاد، تهران،انتشارات الهام،۱۳۶۱٫
(۱۲)-در ایامی که برای ادامهء تحصیل در ژنو به سر میبردم،روزی یک دانشجوی یونانی که برای مطالعهء چهار عمل اصلی در حساب،ده هزار نوآموز را مورد آزمایش قرار داده بود از تز خـود دفـاع میکرد.پروفسور دوتران،رئیس بخش علوم تربیتی انستیتو ژان- ژاک روسو که جزء اعضای ژوری بود،یادآوری کرد که محقق نام برده در مطالعات خود زحمات قابل تحسینی را متحمل شده،اما نتوانسته است موضوع را چنانکه باید مـطالعه کـند؛ زیرا چـهار عمل اصلی در حساب موضوعی گـستردهتر از آن اسـت کـه بتوان آن را در محدودهء یک تز مورد بررسی قرار داد.
(۱۳)-تاکنون چند بار نهادهای مختلف موضوعهای تحقیقاتی مورد علاقهء خود را اعلام کردهاند.مثلا: -مؤسسهء پژوهش و برنامهریزی آموزش عـالی در آذرمـاه ۱۳۷۰ فـهرست عناوین عمدهء پژوهش در آموزش عالی را منتشر کرده است.
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۲۱)
ق-معاونت تربیتی-فرهنگی سـازمان زنـدانها(به منظور کاهش جرم،بررسی شیوههای مؤثر در اصلاح مجرمان،بررسی عوامل جرمزا و بررسی مسائل زندان و زندانبانی)در مهرماه ۱۳۷۳،عناوین اولویتهای تحقیقاتی موردنیاز خود را از طریق مـعاونت پژوهـشی وزارت فـرهنگ و آموزش عالی به اطلاع دانشگاهها و مؤسسههای آموزش عالی سراسر کشور رسـانیده است.
(۱۴)-دو مقاله که در سال ۱۹۷۵ برای چاپ Arithmetic Teacher فرستاده شده بود، پس از حصول اطمینان از اینکه محتوای آنها تازگی دارد،در ژانویهء ۱۹۷۹ و ژانویهء ۱۹۸۰ چاپ شد.
(۱۵)-مثلا در نـیمهء دوم سـال ۱۳۴۴ تـحقیقی تحت عنوان بررسی علل شکست نوآموزان دبستان طرحریزی و اجرا شد که نـتایج آن در اردیـبهشت ۱۳۴۵ بهطور محدود منتشر شده است.
هدف اصلی تحقیق،بررسی علل شکست دانشآموزان در دورهء تعلیمات ابتدایی بود. بدین منظور ابتدا باتوجه بـه نـتایج مـطالعات مشابهی که در کشورهای دیگر جهان صورت گرفته بود و با استنباط از ظواهر امر،عواملی کـه مـمکن اسـت در موفقیت یا شکست دانشآموزان در تحصیل مؤثر واقع شود به شرح زیر پیشبینی شد:وضع اقتصادی خـانواده، شغل و مـیزان مـعلومات والدین یا سرپرست خانواده،اختلافات خانوادگی،تعداد خواهران و برادران و میزان معلومات آنان،شهرستانی بودن خانواده،تفاوت زبان در خـانه و مـدرسه، تعویض مدرسه در دورهء تحصیل،سابقهء ردشدن دانشآموز،ابتلا به بیماری مزمن…و نظایر آن.
آنگاه تعدادی از دبستانهای بخشهای ۲-۴ و ۸ آموزش و پرورشـ تـهران بـهطور تصادفی انتخاب گردید و با ۳۳۹ نفر دانشآموز مردود پایههای اوّل تا پنجم و ۳۳۹ نفر دانشآموزان موفق در پایههای دوم تا شـشم طـبق راهنمایی که قبلا آماده شده بود،مصاحبه به عمل آمد.سپس نتایج مربوط به هریک از دو گـروه جـداگانه اسـتخراج و با یکدیگر مقایسه شد و برای تعیین میزان اهمیت تفاوتهای مشاهده شده،از تست مربع خی(به تصویر صـفحه مـراجعه شود)استفاده شد.
(۱۶)-البته مراجعه به ادبیات مربوط در هر تحقیقی ضرورت ندارد.چنانچه محقق با زمینهء بکری سـروکار داشـته بـاشد،چه بسا که راجع به آن هیچ مطلبی در ادبیات یافت نشود. آنچه محقق مبتدی بیشتر باید نگران آن بـاشد اعـتبار مـنابع است.باید دانست که هر نوشتهای قابل خواندن نیست و هر نوشتهء خواندنی قابل اسـتناد نـیست.برای مثال،یک دانشجوی ایرانی در مورد آموزش عالی در ایران بعد از اسلام تزی نوشته و از کشور فرانسه دکترا
تعلیم و تربیت » شماره ۴۸ (صفحه ۲۲)
قگرفته بود.نام برده در نوشتهء خـود بـه مدرسهء نظامیهء بغداد اشاره کرده و آن را به فرانسه Ecole Militaire de Baghdade نامیده بود،یعنی مدرسهء نظامی بـغداد؛چنانکه گـویی نظامیهء بغداد دانشگاه جنگ،امام محمد غزّالی از صاحب مـنصبان کـمنظیر و شـیخ اجل سعدی از دانشجویان ممتاز این رشته بـوده است.
(۱۷)-و اعـلانی است از خدا و رسولش به مردمان روز حج اکبر،به درستی که خدا بیزار است از مشرکان و رسـولش نـیز بیزار است.پس اگر توبه کـردید آن بـهتر است مـر شـما را و اگـر اعراض کردید پس بدانید که شما غیر عـاجزکنندهء خـدایید و بشارت ده آنان را که کافر شدند به عذابی دردناک.
(۱۸)-ابو الاسود دئلی یا ابو الاسود الدولی گفت:روزی بـه خـدمت امیر المؤمنین علی- علیه السلام-رسیدم و او را دیدم کـه سر به فکرت فـرو بـرده…فرمودند:خواستم کتابی در اصول عربیت وضع کـنم.گفتم:اگر امـیر المؤمنین(ع)چنین کنند ما را احیا کنند و این زبان در میان ما پایدار ماند.سه روز پس از آن به خـدمت او مـشرف شدم،صحیفهای نزد من افکند کـه در آنـ نـوشته بود:بسم الله الرحمن الرحـیم الکـلام کلمه اسم و فعل و حـرف…پس فـرمود:دنبال آن را بیاور.ابو الاسود گوید:چیزهایی که من گرد کردم از آن جمله بود حروف نصب و نوشته بـودم حـروف نصب إنّ-أنّ-لیت-لعل-کان است.امیر المؤمنین علی(ع)فرمود:لکنّ از ایـن قـبیل است.امیر المـؤمنین نـیز فـرمود«الفاعل مرفوع و المفعول منصوب و المـضاف الیه مجرور»و بدین ترتیب علم صرف و نحو به دست مبارک امیر مؤمنان پایهگذاری شد.