یادی از معلمی بزرگوار – غلامحسین یوسفی

خاطره‏ یادی از معلّمی بزرگوار معلمان خوب من

غلامحسین یوسفی

دکتر«غلامحسین یوسفی»در سال‏ ۱۳۰۶ در مشهد به دنیا آمد.تحصیلات‏ ابتدایی را در دبستان«عنصری»و متوسطه را در دبیرستان«شاهرضا»طی کرد و در سال‏ ۱۳۲۵ دیپلم گرفت.سپس به تهران آمد و از دانشسرای عالی در رشتهء ادبیات لیسانس‏ گرفت و در سال ۱۳۲۹ با استخدام در آموزش‏ و پرورش به تدریس زبان و ادبیات فارسی و عربی در دبیرستان‏های زادگاهش مشغول‏ شد.یک سال بعد به تهران بازگشت و همزمان‏ با گذراندن دورهء دکتری ادبیات فارسی، رشته‏های علوم قضایی و سیاسی را هم در دانشکدهء حقوق دانشگاه تهران به پایان برد.

در سال ۱۳۳۰ ماهنامهء ادبی و تربیتی‏ نامهء فرهنگ را منتشر کرد که دو سال ادامه‏ داشت.در سال ۱۳۳۲ به مدت یک سال به‏ آمریکا رفت و معلوماتش را در رشتهء علوم‏ تربیتی تکمیل کرد.در سال ۱۳۳۴ به تدریس‏ در دانشکدهء تازه تأسیس ادبیات دانشگاه‏ فردوسی مشهد پرداخت و در سال ۱۳۳۵ ریاست مرکز تربیت معلم خراسان را نیز به‏ عهده گرفت.در سال ۱۳۳۶ با حکم دانشیاری‏ رسما به آموزش عالی منتقل شد.سال ۱۳۴۲ به دلیل تحقیقات و تألیفاتش به مقام استادی‏ ارتقا یافت.سپس در یک فرصت مطالعاتی،به‏ فرانسه و انگلستان رفت و پس از بازگشت در سال ۱۳۴۳ به مدیریت گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی دانشکده انتخاب شد.پنج سال‏ بعد ادارهء انتشارات دانشگاه مشهد را بنا نهاد و در سال ۱۳۵۱ برای تحقیق و تدریس تدر دانشگاه کلمبیا به آمریکا عزیمت کرد و پس از بازگشت،تمام وقتش را صرف تدریس در دوره‏های فوق لیسانس و دکتری کرد و به‏ تحقیق و تألیف پرداخت.

دکتر یوسفی با تسلطی که به سه زبان عربی،انگلیسی و فرانسوی داشت،بیش از یک صد و پنجاه مقاله برای مجلاتی‏ چون نامهء فرهنگ،یغما،راهنمای کتاب،فرهنگ خراسان، مجلهء دانشکدهء ادبیات مشهد،آینده،آفتاب شرق و نشر دانش نوشت و آثار ارزشمندی در عرصهء فرهنگ و ادب ایران‏ و جهان،با همکاری یا به استقلال،ترجمه،تألیف و تصحیح‏ کرد.نوشته‏های دکتر یوسفی دارای نثری پخته،روان و زیباست و نقدهایش در نهایت دقت و انصاف است.

دکتر یوسفی در سال ۱۳۵۸ پس از بازنشستگی در تهران‏ ساکن شد و یک سال بعد به دلیل بیماری و کسالت درگذشت. از آن زنده یاد این کتاب‏ها به یادگار مانده است:

تمرین فارسی اول ابتدایی ۱۳۳۳

فرخی سیستانی(کتاب سال)۱۳۴۱

تصحیح قابوس‏نامه/ابو مسلم،سردار خراسان ۱۳۴۵

تصحیح التصفیه فی احوال المتصوفه(صوفی‏نامه) قطب الدین ابو منصور/نامهء اهل خراسان(مجموعه مقالات) ۱۳۴۷

تصحیح تقویم الصّحه(ابن بطلال)۱۳۵۰

تصحیح لطایف الحکمه(قاضی سراج الدین محمود ارموی)۱۳۵۱

گزیدهء قابوس‏نامه ۱۳۵۲

دیدار با اهل قلم(دربارهء بیست کتاب نثر فارسی)دو جلد ۵۷-۱۳۵۵

برگ‏هایی در آغوش باد(مجموعهء مقاله،یادداشت و نقد و پژوهش)دو جلد/ترجمهء داستان من و شعر(نزار قبانی) ۱۳۵۶

تصحیح بوستان سعدی ۱۳۵۹

روان‏های روشن(مجموعهء مقالات)۱۳۶۱

تصحیح ملخص اللغات(حسن خطیب کرمانی)/ترجمهء انسان‏دوستی در اسلام(مارسل بوازار)/ترجمهء شیوه‏های‏ نقد ادبی(دیوید دیچز)کتاب سال ۶۷/ترجمهء اما من شما را دوست می‏داشتم(ژیلبر مبرون)۱۳۶۲

کاغذ زر(یادداشت‏هایی در ادب و تاریخ)۱۳۶۳

ترجمهء تحقیق دربارهء سعدی(هانری ماسه)/۱۳۶۴

تصحیح گلستان سعدی ۱۳۶۸

ترجمهء گزیده‏ای از شعر عربی معاصر(دکتر مصطفی‏ بدوی)/ترجمهء چشم‏اندازی از ادبیات و هنر(رندولک و دیگران)/فرهنگ و تاریخ(مجموعهء مقالات)/چشمهء روشن‏ (دیداری با شاعران)۱۳۶۹

یادداشت‏ها/دامنی گل(گزیدهء گلستان)/در آرزوی‏ خوبی و زیبایی(گزیدهء بوستان)۱۳۷۰

خاطرهء او را دربارهء معلم خویش می‏خوانید:

هنگامی که بنده در دبستان عنصری مشهد تحصیل می‏کردم‏ مرحوم محمد اشرف‏زاده معلم ریاضیات و مدیر دبستان بود.در صال ۱۳۱۶ مقرّر شد که در پانزدهم بهمن‏ماه هر سال،که‏ مصادف با جشن تأسیس دانشگاه تهران بود،به شاگردان اول‏ آموزشگاه‏ها جوایزی داده شود.در آن هنگام من دانش‏آموز سال‏ چهارم دبستان بودم.روز پانزدهم بهمن‏ماه که قرار بود به‏ دبیرستان فردوسی،محل جشن،برای جایزه گرفتن بروم نخست‏ طبق دستور شادروان اشرف‏زاده به دبستان عنصری رفتم.ولی‏ آن روزها به قدری برف و باران آمده و راه ما از دبستان عنصری تا دبیرستان فردوسی،که از کوچه‏های بسیار خراب حوالی خندق‏ می‏گذشت،چندان گل آلود بود که من به واسطهء خردسالی و کوچک اندامی به هیچ وجه نمی‏توانستم آن راه را طی کنم؛ وسایل نقلیه هم فراوان یا در اختیار نبود.مرحوم اشرف‏زاده که‏ دلش نمی‏خواست یکی از شاگردان او از تشویقی که مقرر بود، محروم شود،از دبستان عنصری تا دبیرستان فردوسی در میان آن‏ همه گل و لای و در آن راه‏های دشوار با وجود فراز و نشیب فراوان‏ معبر خندق مرا چون فرزند خویش در تمام راه بر دوش گرفت و هر دم سخنی می‏گفت و به نوعی سرگرمم می‏داشت.آن روز در ذهن کودکانهء خود می‏اندیشیدم و تعجب می‏کردم که چه طور ممکن است مدیر مدرسه‏ای شاگردش را بر دوش ببرد!و به کلی‏ دست و پای خود را گم کرده بودم.اما حالا سال‏هاست که قدر این بزرگواری را نیک می‏دانم و متوجه شده‏ام که وی آن سخنان‏ طیبت‏آمیز را می‏گفت که من از آن حال به درآیم و از قرار گرفتن‏ بر دوش مدیر مدرسهء خود احساس ناراحتی نکنم.ارزش این‏ رفتار انسانی را مقایسهء آن با روش برخی مربیان دیگر روشن‏ می‏کند و خوانندگان محترم خود این تفاوت را خوب درمی‏یابند.

اگر امروزه بنده تا حدی بتوانم مطالب خود را بگویم و در جایی سخنرانی کنم یا درس خویش را به روشنی بیان نمایم،همه‏ را مرهون تربیت اولیهء مرحوم اشرف‏زاده می‏دانم.زیرا او بود که‏ از کلاس دوم دبستان مرا در انجمن‏های دبستان‏های مختلف به‏ سخنرانی وادار می‏کرد.در آن ایام چندان خردسال و کوچک‏ بودم که وقتی پشت میز سخنرانی می‏ایستادم،حاضران مرا نمی‏دیدند و برای رفع این اشکال ناچار چهارپایه‏ای زیر پایم‏ می‏گذاشتند که سر و گردنم از بالای میز خطابه دیده شود.

مرحوم اشرف‏زاده برای تقویت روحیهء من و تشویقم به‏ سخنرانی همواره می‏گفت:«وقتی می‏خواهی سخنرانی کنی، فرض کن که ابدا کسی در مجلس ننشسته است؛هر طور دلت‏ می‏خواهد منظور خود را بگو و اگر اشتباهی کردی،معذرتی‏ بخواه و آن را تصحیح کن.»بدین ترتیب مرا با سخنرانی آشنا کرد و بدین کار عادتم داد و خیال هر نوع اضطراب را از خاطرم‏ زدود.

در کلاس سوم دبستان بودم که مرحوم اشرف‏زاده مرا مأمور تصدی کتابخانهء دبستان فرمود و از همان وقت ذوق مطالعه و کتاب خواندن و با کتاب زندگی کردن را در بنده تقویت نمود و اگر امروز به صحبت کتاب مفتخرم،این دولت را او نصیبم کرد. برای آن‏که به کتاب خواندن وادارم کند،می‏گفت:کسی که‏ متصدی کتابخانهء آموزشگاه است باید اکثر کتاب‏ها را خود خوانده‏ یا با آنها آشنا باشد.پرسش‏های مداوم او از وضع کتابخانهء مدرسه‏ و عدد مراجعان و احساس مسؤولیتی که در من پدید آورده بود، سبب شده بود که در آن سن فکر و ذکرم همه متوجه کتاب‏های‏ کتابخانه باشد و تشویق او مرا بیشتر به کار و مطالعه‏ برمی‏انگیخت.

شادروان اشرف‏زاده می‏گفت:«اگر خطّت خوب باشد، خواهی توانست کارنامه‏های دانش‏آموزان را بنویسی»و من بدین‏ شوق می‏کوشیدم هرچه خوش‏تر بنویسم.چنان‏که کارنامهء سال‏ سوم ابتدایی بنده به خط خودم است.زیرا به دستور او برخی از کارهای دفتری آموزشگاه را انجام می‏دادم و پاک‏نویسی بعضی‏ از نامه‏ها را عهده‏دار بودم.

درجهء احترام دانش‏آموزان نسبت به مرحوم اشرف‏زاده‏ فوق العاده بود.وی در تدریس شیوه‏هایی خاص داشت و این‏ موضوع در نفوذ کلام و حیثیت وی در نظر شاگردان تأثیر فراوان‏ می‏کرد.از جمله آن‏که در درس حساب وقتی دانش‏آموزی‏ می‏گفت نتوانسته است مسأله‏ای را حل کند،مرحوم اشرف‏زاده‏ می‏پرسید:صورت مسأله چه بوده و راه‏هایی که برای حل آن‏ اندیشیده و به نتیجه نرسیده است،کدام است؟زیرا وی معتقد بود کسی که می‏گوید نتوانسته است مسأله‏ای را حل کند،لا اقل‏ اصول موضوع را در خاطر داشته باشد و راه‏هایی را که به ذهنش‏ رسیده است،بیان کند.به این ترتیب وقتی دانش‏آموزان خود را به جواب دادن به این سؤال‏ها مجبور می‏دیدند،به جای آن‏که‏ فقط صورت مسأله را به خاطر بسپارند و در مقام سؤال شرح‏ دهند،ناگزیر بهتر آن می‏دیدند که در باب راه حل آن فکری کنند و چه بسا که به حل مسائل موفق می‏شدند و همین اندیشیدن و به

نتیجه رسیدن منظور معلم بزرگوار ما بود و بقیهء کارها شیوه‏هایی‏ برای رسیدن به این هدف.

مراتب ایمان و علاقه‏مندی مرحوم اشرف‏زاده به کار خود و اهتمامی فوق العاده که در انجام دادن وظیفه داشت و نفوذ کلام و احترام و شخصیت او در میان شاگردان و درجهء خداپرستی و پرهیزگاری‏اش از حوصلهء این مختصر بیرون است.نویسندهء این‏ سطور در دوران زندگی خود همواره یاد مرحوم اشرف‏زاده را در مقام مربی‏ای بزرگ در خاطر گرامی داشته است و یقین دارد شاگردان ارادتمند او بسیارند.

سرگذشت زندگانی مرحوم محمد اشرف‏زاده در چند کلمه‏ خلاصه می‏شود:عمری در کمال درستی و تقوی با قناعت زیستن‏ و در راه اشاعهء فرهنگ بی‏هیچ‏گونه خودنمایی و خودستایی‏ کوشیدن و سرانجام در گوشهء عزلت درگذشتن.دوران حیات‏ او از سال ۱۲۸۳ هجری شمسی در مشهد آغاز شد و در خردادماه‏ سال ۱۳۴۳ پایان پذیرفت.از اول فروردین‏ماه ۱۳۰۷ بود که با ماهی صد و بیست ریال حقوق بسمت معلمی دبستان شاهرضای‏ ذکور به خدمت فرهنگ درآمد و از اسفندماه ۱۳۱۳ به مدیریت و آموزگاری دبستان دولتی نمرهء ۳(عنصری)منصوب شد.مرحوم‏ اشرف‏زده در عین اشتغال به آموزگاری از ادامهء تحصیل بازنماند و اندک‏اندک توانست پس از مدتی آموزگاری و مدیری دبستان‏ در مشهد و فریمان و نمایندگی فرهنگ در آنجا،به دبیری‏ دبیرستان شاهرضای مشهد برسد و بعد این خدمت را سال‏ها در دبیرستان فیوضات ادامه داد تا این که از تاریخ بیست و سوم‏ اردیبهشت‏ماه ۱۳۴۰ پس از سی و سه سال خدمت به فرهنگ به‏ تقاضای خود بازنشسته شد.

هرچند خدمات وی در این دوران مکرر مورد قدردانی واقع‏ شد و حتی فرهنگ خراسان پیشنهاد اعطای مدال علمی به او کرد، نکتهء مهم‏تر،پرهیزگاری و ایمان و خداپرستی این مرد شریف و درجهء علاقهء او به خدمت و بزرگواری‏هایی است که از او دیده‏ام‏ و به یاد دارم.ارزش واقعی خدمات وی به مراتب گران‏قدرتر و والاتر از مضمون نامه‏های رسمی و یک‏نواخت و اوراق گنگ و فراوان پرونده‏های اداری است و در آنها نمی‏گنجد.

هنگامی که نویسندهء این سطور جویای احوال مربی و معلم‏ بزرگوار خود سید محمد اشرف‏زاده بود تا پس از مدتی مسافرت‏ و دوری به خدمتش شتابد،از درگذشت این مرد شریف آگاهی‏ یافت و از این خبر ناگهانی سخت اندوهگین شد.به خصوص‏ که وی بر بنده حق تعلیم و تربیت بسیار داشت و هیچ‏گاه‏ مهربانی‏ها و بزرگواری‏های او از یادم نرفته است.دریغ که آن‏ خدمتگزار مؤمن و حقیقی فرهنگ اینک در دل خاک خفته است‏ و این شاگرد ناچیز و ارادتمند،به جای برخورداری از دیدار او، باید به قول بیهقی قلم را لختی بر وی بگریاند و او را به همگنان‏ بهتر بشناساند چه یاد نیکان را زنده باید داشت.

خداوند در پناه عنایت خود او را بیامرزد که زودتر از هرکس‏ به ما آموخت:ملاّ شدن چه آسان،آدم شدن چه مشکل!

با اندکی تصرف،از:

برگ‏هایی در آغوش باد.ج ۲/تهران:طوس،۱۳۵۶.صص ۸۳۱ تا ۸۳۶

ادامه از صفحهء ۱۳

یاد ماندگار

آمد.وقتی چشمش به من افتاد،با این‏ که مخالف سیاسی‏اش بودم،مرا بوسید و گفت ما باید از شما به خاطر آن مقاله‏ تشکر کنیم.

آقای توحیدی،اگر خاطره‏ای‏ در حوزهء آموزش و پرورش دارید بیان‏ بفرمایید.

اواخر عمر رژیم شاه که‏ شریف امامی آمد،یک دفعه حقوق‏ها را بالا برد.مثلا می‏خواست معلم‏ها را ساکت کند.یک دفعه حقوق من شد هشت هزار تومان.وقتی رفتم حقوق‏ بگیرم،باورم نمی‏شد.راستش‏ هیچ وقت این همه پول را یک جا نگرفته‏ بودم.از تعجب مغزم داشت منفجر می‏شد.همان وقت گفتم که این‏ نمی‏شود.این مردک این همه پول را حواله کرده است بدهند که دولت آینده‏ به زحمت بیفتد.چون ادامهء پرداختش‏ با کسری بودجهء دولت نمی‏خواند. به‏هرحال او یک فراماسون کهنه‏کار بود.می‏خواست کار دو جانبه بکند. اگر پول اضافی حرکت‏های انقلابی‏ مردم را ساکت می‏کرد که چه بهتر.اگر هم تظاهرات ادامه پیدا می‏کرد و دولت‏ انقلاب پیروز می‏شد،از عهدهء پرداخت‏ آن برنمی‏آمد و دچار مشکل می‏شد. این خاطره از این جهت در یادم مانده‏ است.

با معلمان جوان حرفی نداری؟ توصیه‏ای،پیغامی…

نه،جوان‏ها الحمدلله همه‏ درس خوانده و تحصیل کرده‏اند.باید کارشان را جدی بگیرند.خوب درس‏ بدهند.با بچه‏ها مهربان باشند. با خانواده‏های آنها همدلی کنند.مطالعه‏ را فراموش نکنند.زود هم ازواج کنند و سر و سامان بگیرند.نشاء الله که موفق‏ می‏شوند.معلمی دنیای قشنگی دارد. به شرط آن‏که با آن انس بگیریم.

پایان مقاله