مروری بر نظرات تربیتی غلامحسین شکوهی

غلامحسین شکوهی چهاردم تیرماه ۱۳۰۵ در خوسف،یکی از روستاهای بیرجند،متولد شد.در مدرسه شوکتیه همان شهر تحصیل کرد و پس از ورود به دانش‏سرای مقدماتی معلم شد.سپس در سال ۱۳۳۲ وارد دانش‏سرای عالی تربیت معلم شد و در سال ۱۳۳۵ نیز موفق به اخذ لیسانس ادبیات فارسی شد و در سال بعد برای ادامه تحصیل به شهر ژنو رفت.در سال ۱۳۴۱ با مدرک دکترای علوم تربیتی به ایران بازگشت.وی که سال‏های بسیار در دانشگاه تدریس کرده بود با پیروزی انقلاب اسلامی‏ به عنوان اولین وزیر آموزش و پرورش این مسئولیت را به عهده گرفت.دکتر شکوهی یکی از نظریه پردازان باسابقه‏ی کشور در زمینه مسائل تعلیم و تربیت است.او در ارائه و بیان نظرات خود همواره جنبه‏های علمی جریان تعلیم را وجهه‏ی اصلی نظر قرار می‏دهد و هدف از طرح یافته‏های علمی را کاربرد آن‏ها در حیطه‏ی نظام آموزش و پرورش می‏داند.برخی اشارات ایشان در باب‏ تعلیم و تربیت می‏خوانید.

تعریف تربیت‏

تربیت به اجمال عبارت است از تأثیری‏ که بزرگ‏سال،یعنی فردی که از کمال نسبی‏ برخوردار است،بر خردسال،که معمولا با کمال‏ فاصله‏ی بیش‏تری دارد،می‏گذارد تا وی را در رسیدن به مدارج عالی‏تر کمال یاری کند.

مبارزه با خودبینی‏

تربیت قبل از هر چیز مبارزه علیه خودبینی‏ است،زیرا خودبینی طرز تلقی عملی آدمی‏ است که عمدا خود را قبله‏ی خویش کرده و نمی‏خواهد جز به کشش‏های مربوط به طبیعت‏ زیستی و روانی خود اجازه‏ی تجلی دهد و جز در صدد تشفّی خواسته‏های خویش چنان‏که در گذشته شکل گرفته‏اند نیست.

انسان تربیت پذیر است‏

تأدیب،اعم از این‏که هدف آن خوب شدن یا خوب ماندن آدمی طبیعی باشد،امکان پذیر است‏ و هدف آن جلوگیری از انحراف‏های پیش‏رس‏ است تا بدین طریق راه فلاح،که پیمودن آن‏ تنها در سایه‏ی سعی و عمل موجود عاقل‏ برخوردار از قوه‏ی تمیز و آزاد و مختار میسر است،هموار شده است.

از کلیه حیوانات،آدی تنها حیوانی است که‏ می‏تواند و باید تربیت شود؛چون بدون تربیت‏ فاقد همه‏ی خصوصیاتی که آدمیتش منوط بدان است،خواهد بود.می‏تواند تربیت شود،زیرا وجه تمایز او از سایر حیوانات-فنون زبان و آداب‏ و رسوم-در اعداد امور اکتسابی است و آدمی که‏ در اصل فاقد آن‏ها بوده آن‏ها را به طرق مختلف‏ آموخته است و همین پیوند با انسانیت است که‏ تربیت را به صورت چیزی جز بلوغ یا دست‏آموز کردن در می‏آورد.تربیت مجموعه‏ی فرایندها و روش‏هایی است که به آدمیزاد اجازه می‏دهد به‏ فرهنگ دست‏رسی پیدا کند و فرهنگ،خود وجه تمایز آدمی از حیوان است.

الگوپذیری انسان‏

در عین حال که بخش بزرگی از تربیت، فرایندی خود به خودی است و بدون آگاهی‏ شخص اتفاق می‏افتد و ادامه می‏یابد،با این حال‏ تربیت بدون نیت تربیت کردن-لا اقل به‏طور ضمنی-قابل تصور نیست.منشأ و اصل رفتار معلم محصول نوع بینش و اطلاعات و عقاید و آرزوها و ایمان اوست،ولی معلم خود همیشه از اصولی که رفتارش را با شاگرد اداره می‏کند،آگاه‏ نیست؛در صورتی که وظیفه‏ی پرورشکار،ولو خصال پسندیده خوی او شده باشد،این است‏ که دانسته و عمدا رفتار خویش را نسبت به‏ شاگرد تعدیل کند.مربی هرگز نباید فراموش‏ کند که خردسالان شاهد رفتار اویند و تجربه‏ نشان داده است که ندانسته او را سرمشق قرار می‏دهند.

هدف دار بودن‏

تعلیم و تربیت باید مسبوق به اصل و توجه به‏ هدفی باشد.تعلیم و تربیت تلاش کورکورانه‏ی‏ نوعی آزمایش و خطا نیست.مربی حق ندارد دست به اعمالی بزند که عواقب تربیتی آن‏ برایش معلوم نیست.مربی نباید اقدامی بکند تا ببیند چه خواهد شد.به قول معروف،کودک‏ موش آزمایشگاه نیست.مربی جز در مواردی‏ که تقریبا یقین دارد در جهت مصالح کودک گام‏ برمی‏دارد حق ندارد و نباید به اقدام بی‏سابقه‏ای‏ بپردازد.تعلیم و تربیت مجموعه‏ی منظمی از اعمال و رفتار است که پرورشکار آن‏ها را دانسته‏ و از روی عمد برای رسیدن به هدف با ارزشی‏ از میان انبوهی از اعمال و رفتار ممکن که بر هر

یک آثاری مترتب است؛برمی‏گزینند؛به همین‏ جهت آشنایی با قوانین حاکم بر رفتار آدمی و رعایت اصول تعلیم و تربیت،که ناظر به تناسب‏ رفتار تربیتی از طرفی و هدف‏های موردنظر از طرف دیگر،بر احتمال موفقیت مربی افزوده و از احتمال خطر می‏کاهد.

تعلیم و تربیت کوششی هدف دار است.مربی‏ می‏داند چه می‏خواهد و کجا می‏رود.هدف باید با ارزش و کمال‏گرا باشد و وصول بدان منافع‏ فرد و مصالح اجتماعی را متضمّن باشد.تعلیم‏ و تربیت مستلزم طرح و نقشه‏ی مناسب است. برای مربی که هدایت رشد را به عهده دارد شناختن مقصد لازم است ولی کافی نیست.باید موقعیت کنونی مورد تربیت را در نظر بگیرید و با توجه به موضع فعلی‏اش مسیر مناسب‏ برای رسیدن به مقصد را مشخص سازد. پس تعلیم و تربیت مستلزم طرح و نقشه‏ای‏ است که اجرای آن،مورد تربیت را به یمن‏ راهنمایی‏های داهیانه‏ی مربی،به سهل‏ترین‏ طریق و از مطمئن‏ترین راه از آن‏جا که هست‏ و با وضعی که دارد بدان‏جا که مقصد او و مقصد همه‏ی همنوعانش می‏باشد،برساند.

اهداف تعلیم و تربیت‏
به کمال رسیدن‏

هر موجودی را کمالی است که هدف خلقت‏ او و به تبع آن هدف تربیتش رسیدن به آن‏ است.بنابراین هدف تعلیم و تربیت آدمی تسهیل‏ سیر صعودی و استکمالی انسان به سوی حالت‏ کمالی است که در خلقتش مقدر شده است.

هدف غایی تعلیم و تربیت در اسلام این است‏ که مقدمات حرکت و هدایت آدمی را در صراط مستقیم پرستش پروردگار فراهم آورد و معراج او را به مرحله‏ی کمال انسانی تسهیل نماید و راه‏ بازگشت به احسن تقویمی را که بنیاد آفرینش‏ وی بر آن استوار است،هموار کند،به طوری که‏ در سایه‏ی عمل صالح مراحل و مدارج علم و ایمان را طی کند و خود را در هر لحظه به خداوند متعال که مقصد نهایی این سیر و سلوک است‏ نزدیک‏تر سازد.

تربیت انسانی‏

تعلیم و تربیت آدمی کاری بر اوج و در عین‏ حال وقت‏گیر است و نتایج قطعی و نهایی آن‏ نسبتا دیر آشکار می‏شود.ارجمندی آن از آن‏ جهت است که آدمیت آدمیزاده به چگونگی‏ تربیتش بستگی دارد؛اگر در شرایط مناسبی‏ پرورش یاید،به خیل نیکان می‏پیوندد و اگر تربیت وی مورد غفلت واقع شود،چه بسا که‏ از حد حیوان فروتر رود.

تعلیم و تربیت شرط لازم آدم شدن آدمیزاده‏ است.تعلیم و تربیت دشوار است،لذا تعلیم و تربیت واقعی کم است.آن‏چه معمولا تربیت‏ نامیده می‏شود،مدعی رام کردن و دست‏آموز کردن است که بیش‏تر به کار حیوان می‏آید تا انسان.

بشر تنها با تعلیم و تربیت آدم تواند شد؛ چنان‏چه مشمول تربیت صحیح واقع نشود و از برکات آن بی‏بهره ماند،نه تنها استعدادها و امکانات بالقوه‏اش به هدر می‏رود بلکه به قهقرا می‏رود و به مرتبه‏ی بهایم،بل فروتر از آن تنزّل‏ می‏یابد.

شناخت مفهوم آزادی‏

به وضوح می‏بینیم که آزادی در جوامع‏ بی فرهنگ و نزد مردم بی بند و بار عملا معادل‏ هرج و مرج است که زبان آن برای جامعه اگر بیش از فقدان یا کمبود آزادی نباشد،از آن کمتر نیست؛ازاین‏رو یکی از اهداف کلی تعلیم و تربیت آشنا ساختن دانش‏آموز با مفهوم آزادی، تفهیم ارزش اجتماعی آن و آموختن روش‏ استفاده‏ی صحیح از آن است.

انواع تعلیم و تربیت‏
تعلیم و تربیت فرد در ارتباط با مبدأ آفرینش‏

در مقام برقراری ارتباط با مبدأ خلقت و به‏ منظور هموار کردن راه پرستش پروردگار عالم‏ و وصول به هدف غایی،تعلیم و تربیت باید بر معرفت و ایمان به خدای یکتا و اعتقاد به اسلام‏ و حسن قبول نسبت به قرآن مبتنی باشد و به‏ عمل براساس همان علم و ایمان نیز بینجامد.

تعلیم و تربیت فرد در ارتباط با خویشتن‏

در مقام برقراری ارتباط مطلوب با خویشتن‏ خویش و شناسایی و بهره جویی از کلیه‏ استعدادها و امکاناتی که در وجود آدمی به ودیعه‏ نهاده شده است،باید وجود انسان،به عنوان‏ آیتی از آیات الهی و بهعنوان مناسب‏ترین‏ وسیله برای شناخت مبدأ آفرینش و تقرب به‏ حضرتش،مورد مطالعه قرار گیرد.

تعلیم و تربیت‏ در ارتباط با خویشتن‏

در مقام برقراری ارتباط معقول با جامعه، تعلیم و تربیت باید بر شناخت و تبیین‏ ارزش‏های زندگی گروهی،در ابعاد اجتماعی، اقتصادی،سیاسی و فرهنگی آن و ایجاد ایمان‏ قلبی نسبت به این ارزش‏ها مبتنی باشد و افراد را در عمل،هماهنگ با این علم و ایمان در جهت تشکیل خانواده و امت اسلامی و جامعه‏ی‏ مطلوب بشری سوق دهد.

تعلیم و تربیت فرد در ارتباط با عالم طبیعت‏

در مقام برقراری ارتباط معقول با عالم‏ طبیعت،تعلیم و تربیت باید بر شناخت عالم‏ طبیعت و کشف و درک قوانین حاکم بر آن و ایمان به هدف‏داری جهان مبتنی باشد و آدمی‏ را،به اقتضای این علم و ایمان،در سعی مستمر و عمل صالح و بهره‏گیری فعال و متعادل و مشروع از منابع و مواهب و زیبایی‏های طبیعت‏ و اقدام در حفظ و حراست آن و تحقیق حیات‏ طیب،تشویق و ترغیب و مساعدت کند.

منابع

۱.دکتر شکوهی،غلامحسین؛مبانی و اصول‏ آموزش و پرورش؛مؤسسه چاپ و انتشارات‏ آستان قدس رضوی،مشهد،۱۳۶۸.

۲.تعلیم و تربیت و مراحل آن،انتشارات آستان‏ قدس رضوی،مشهد،ج ۲،۱۳۶۴.

 نویسنده : غفاری جاهد، مریم

کانال مقاله ها 🌺 @eduarticle