روشهای تدریس متداول و سُنتی –
علی پورعلیرضاتوتکله – کارشناس ارشد علوم تربیتی
تدریس یک فعالیت آگاهانه و برنامه‌ریزی شده است که بوسیله معلم برای رسیدن به اهداف خاصی طراحی و تدوین می‌شود. روش تدریس معلم باید با اصول و اهداف آموزش و پرورش و ویژگیهای دانش‌آموزان هماهنگ باشد، تا بتواند ضمن جهت دادن به فعالیتهای آموزشی خود، آنها را به سوی اهداف تعلیم و تربیت هدایت نماید. معلم باید در جریان تدریس، زمینه و شرایطی را برای دانش‌آموزان فراهم کند، تا عمل یادگیری برای آنها آسان، هیجان‌انگیز و لذت بخش شود. معلم باید با خصوصیات و نیازهای فراگیرندگان در هریک از دوره‌های تحصیلی آشنا باشد ؛ زیرا هیچ معلمی نمی‌تواند بدون شناخت دانش آموزان از لحاظ رشد ذهنی، عاطفی، روانی، اجتماعی و… در تدریس خود موفقیتی را کسب کند. معلم باید بر محتوای آموزش و موضوع درسی که می‌خواهد برای دانش‌آموزان ارائه دهد، تسلط داشته باشد. توانایی احاطه معلم بر محتوای درسی باعث می‌شود که دانش‌آموزان در جریان یادگیری و آموزش با مشکلات کمتری مواجه شوند.
آشنایی معلم با تمامی روشهای تدریس و محاسن و معایب هر یک از آنها کاملاً ضروری است ؛ به همین دلیل به مهمترین روشهای تدریس به صورت خلاصه اشاره می‌گردد:
روش تدریس سخنرانی
یکی از قدیمی‌ترین روشهای تدریس، روش سخنرانی است. در این روش معلم مطالب و موضوعات درسی را به صورت شفاهی بیان می‌کند و شاگردان ضمن گوش دادن به سخنان معلم، ممکن است یادداشت‌هایی هم بردارند و یا ساکت و صامت در کلاس بنشینند. نتیجه‌ای که از این روش حاصل می‌شود، بستگی به نوع گفته‌های معلم و چگونگی اثراتی که بیان او می‌تواند بر روی دانش‌آموزان داشته باشد، دارد. روش سخنرانی می‌تواند رسمی یا غیررسمی باشد. در سخنرانی غیررسمی شنوندگان می‌توانند اظهارنظر کنند و سؤالات خود را مطرح نمایند. بطور یقین سخنرانی غیررسمی برای تدریس مناسب‌تر است؛ زیرا باعث پیدایش افکار انتقادی در دانش‌آموزان می‌شود. روش سخنرانی می‌تواند بیان یک واقعیت، عقیده یا طرح یک مسئله باشد، که در این صورت دانش‌آموزان وادار می‌شوند تا در حل آن مسئله شرکت فعال داشته باشند. بطور کلی روش سخنرانی ممکن است جالب و جذاب و یا خسته کننده و کسل آور باشد و این بستگی به سخنران، موضوع مورد بحث، زمان و مکان سخنرانی، وسعت کلاس، وضعیت دانش‌آموزان، تناسب موضوع با سن و اطلاعات شنوندگان و… دارد. مهمترین قسمت سخنرانی متن و محتوای آن است و برای رفع بسیاری از مشکلات باید برای روش سخنرانی برنامه ریزی صحیح به عمل آید. معلم باید پس از سخنرانی از دانش‌آموزان بخواهد که برخی از نکات درس را بیان کنند و یا نظرات خود را درباره آنها بگویند. همچنین معلم باید به سئوالهای دانش آموزان پاسخ گوید و نکات اساسی و مهم درس را یادآوری و مرور کند.
بحث گروهی
بحث گروهی گفتگویی است سنجیده و منظم پیرامون موضوعی که مورد علاقه شرکت کنندگان در بحث است. روش بحث گروهی برای کلاسهایی قابل اجرا است که تعداد دانش‌آموزان آن ۶ تا ۲۰ نفر باشند. در این روش معمولاً معلم موضوع یا مسئله خاصی را در کلاس مطرح می‌کند و دانش‌آموزان درباره آن به بحث و گفتگو می‌پردازند. روش بحث گروهی به دانش آموزان این فرصت را می‌دهد تا پس از طرح مسئله، برای یافتن پاسخ آن تلاش کنند و با یکدیگر به تبادل نظر بپردازند. بحث گروهی یکی از بهترین روش‌ها برای ایجاد افکار انتقادی، پی بردن به نقاط ضعف افراد و ایجاد تغییرات رفتاری در آنهاست.همچنین فرصتی را برای معلم فراهم می‌کند، تا دانش‌آموزان خود را بهتر بشناسد و از میزان اطلاعات و تواناییهای آنها مطلع گردد. از آنجا که در این روش مسئولیت با دانش‌آموزان است، برای دوره ابتدایی چندان کاربردی ندارد و بیشتر برای سالهای آخر دبیرستان و دانشگاه مناسب است. در این روش معلم باید سعی کند تا موضوع بحث دقیقاً معلوم باشد، جریان بحث از مسیر خود منحرف نشود، تمام افراد گروه در بحث شرکت کنند، مطالب ارائه شده با هم ارتباط داشته باشد و در آخر جلسه نیز مطالب گفته شده توسط معلم یا برخی از دانش‌آموزان خلاصه شود.
موارد استفاده از بحث گروهی
۱- برای ایجاد توانایی اظهار نظر در حضور جمع
۲- ایجاد توانایی رهبری و قدرت انتقاد در افراد
۳- جهت ایجاد رابطه اجتماعی مطلوب بین افراد
۴- شناخت مسائل و پیدا کردن راه حل
۵- تصمیم گیری برای انجام یک کار
محاسن بحث گروهی
۱- در بحث گروهی افراد می‌توانند در عقاید و تجربیات یکدیگر شریک شوند.
۲- با روش بحث گروهی، همکاری و احساس دوستی در بین اعضاء تقویت می‌شود.
۳- در جریان بحث گروهی، فرصتی فراهم می‌شود که افراد خود را مورد ارزیابی قرار دهند.
۴- در بحث گروهی اعتماد به نفس در افراد تقویت می‌شود و روحیه نقاد در آنها ایجاد می‌گردد.
۵- بحث گروهی، هراس افراد کمرو و خجالتی را برای صحبت کردن در خصوص جمع کاهش می‌دهد.
۶- بحث گروهی قدرت مدیریت و رهبری دانش‌آموزان را تقویت می‌کند.
۷- روش بحث گروهی در تقویت استدلال و تقویت اندیشه منظم، بسیار مفید و مؤثر است.
محدودیتهای بحث گروهی
۱ـ برای کلاسهای پرجمعیت قابل اجرا نیست.
۲ـ اگر افراد شرکت‌کننده در بحث گروهی نقش خود را به خوبی اجرا نکنند، نتیجه مفیدی بدست نخواهد آمد.
۳ـ در تمام موضوع‌ها و درسها کاربرد ندارد.
۴ـ روش اجرای آن مشکل است و احتیاج به مهارت دارد.
روش گردش علمی
روش گردش علمی گامی برای مطالعه جامعه است که با توجه به هدفهای معین آموزشی، از طرف معلم و دانش‌آموزان طراحی و تنظیم می‌شود. گردش علمی و مطالعه محیط و اجتماع باعث می‌شود که دانش‌آموزان تجربیات شخصی و دست اول از اشیاء، محل‌ها و مکانهای متفاوت و سایر موارد که در کلاس نمی‌توان آنها را فراهم کرد، بدست آورند. گردش علمی عامل بسیار قوی جهت تشویق دانش‌آموزان برای مطالعه و تحقیق است. همچنین فرصت خوبی برای دانش‌آموزان بوجود می‌آورد تا حس همکاری بین خود را تقویت کنند.
انواع گردش علمی
۱- گردش علمی کوتاه مدت
۲- گردش علمی در محیط مدرسه
۳- گردش علمی روزانه
۴- گردش علمی هفتگی
ویژگیهای یک گردش علمی خوب
۱- داشتن هدف: هدف گردش علمی باید کاملاً مشخص باشد ؛ یعنی در یک گردش علمی چه چیزی باید یاد گرفته شود.
۲- داشتن برنامه: گردش علمی در صورتی مفید خواهد بود که از روی طرح و نقشه قبلی انجام شود.
۳- شناسایی محل: معلم باید محل مورد نظر را از قبل انتخاب و از شرایط و امکانات آن بازدید کند تا در حین گردش علمی مشکلاتی پیش نیاید.
۴- گروه بندی دانش آموزان: معلم باید دانش آموزان را با توجه به موقعیت محل بازدید، گروه بندی نماید.
۵- اجازه از اولیاء: در گردشهای علمی یک روزه و بیشتر باید از اولیاء دانش آموزان اجازه گرفت.
۶- فعالیتهای ضمن گردش علمی: معلم باید در حین گردش علمی، فعالیتهای دانش آموزان را زیر نظر گرفته و هدایت کند، بازدید را بر طبق زمان به پیش ببرد و به گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که تمامی دانش آموزان در جمع آوری اطلاعات شرکت فعال داشته باشند.
۷- فعالیتهای بعد از گردش علمی: پس از گردش علمی لازم است که دانش آموزان فعالیتهای متنوعی را در کلاس انجام دهند که با توجه به هدف گردش علمی ممکن است محدود یا گسترده باشد.
معیارهای موفقیت
۱- مفید بودن: مفید بودن به این معنی است که معلم و دانش آموزان به بیشتر اهداف خود در گردش علمی برسند.
۲- فعال بودن دانش آموزان: در گردش علمی فردفرد دانش آموزان باید درگیر فعالیت مختلف باشند.
۳- هیجان انگیز بودن: تقسیم بندی گروهی دانش آموزان و محول کردن کاری برای هر گروه، نوعی رقابت و هیجان را در آنها ایجا دمی‌کند.
۴- اقتصادی بودن: ارزش زمانی و مالی گردش علمی باید با نتیجه آن سنجیده شود ؛ بعنوان مثال، وقتی جنگلی در نزدیکی شهر وجود دارد، دیگر نیازی نیست که برای رفتن به آنجا اتوبوس کرایه کنیم.
روش پرسش و پاسخ
پرسش و پاسخ روشی است که معلم به وسیله آن دانش‌آموزان را به تفکر درباره مفهومی جدید یا بیان مطلبی تشویق می‌کند. در این روش معلم هنگام جلب توجه دانش آموز به مطلب یا درس جدید، مستقیماً به بیان مطلب نمی‌پردازد، بلکه با طرح سؤالات برنامه‌ریزی شده و از طریق پرسشهای متوالی، ذهن دانش‌آموزان را در مسیر مطالب و مفاهیم جدید قرار می‌دهد. روش پرسش و پاسخ، برای مرور مطالبی که قبلاً آموخته شده و یا ارزشیابی از میزان درکی که دانش‌آموزان از مفهوم درس دارند و همچنین برای پرورش قدرت تفکر و استدلال آنها بسیار مؤثر است. در این روش، سؤالات باید با توجه به زمینه‌های علمی دانش‌آموزان طرح گردند و به گونه‌ای مطرح شوند که در آنان ایجاد انگیزه نماید.
در کلاسهای پرجمعیت معلم باید روشی اتخاذ کند که تمامی دانش‌آموزان بتوانند در جریان فعالیتهای آموزشی قرار گیرند و بصورت فعال به پرسش و پاسخ بپردازند. در این روش معلم باید به دانش‌آموزان فرصت کافی برای تفکر، تأمل و پاسخ دادن بدهد. بطور کلی هدف از پرسش و پاسخ، تشخیص و تحریک تفکر، توانایی‌ها، علایق، تقویت قدرت استدلال و قضاوت، استفاده از تجارب و دانستنی‌های گذشته و ایجاد اعتماد به نفس در دانش‌آموزان است.
اصول پرسش و پاسخ
۱- وجود سئوال یا مسئله که کنجکاوی دانش‌آموزان را برمی‌انگیزد و آنان را وادار به تلاش ذهنی کند.
۲- طرح سئوالات متوالی برای تداوم فعالیتهای ذهنی.
۳- هدایت تلاش ذهن، برای کشف آگاهانه مسئله به طوری که نتیجه آن به خلاقیت فکری و کسب دانش منجر شود.
محاسن روش پرسش و پاسخ
۱- موجب تقویت اعتماد به نفس در دانش آموزان می‌شود.
۲- منجر به ایجاد علاقه و تفکر خلاق در دانش آموزان می‌شود.
۳- استدلال و قدرت اظهار نظر دانش آموزان را تقویت می‌کند.
۴- دانش آموزان را به شرکت در بحث و فعالیتهای آموزشی و در نتیجه یادگیری مؤثر تشویق می‌کند.
۵- انگیزه فعالیت، مطالعه و تحقیق را در دانش آموزان افزایش می‌دهد.
روش نمایشی
روش نمایشی بر مشاهده و دیدن استوار است و اولین روشی است که بشر به کار برده است. در این روش دانش آموزان مهارت خاصی را از طریق مشاهده و دیدن فرا می‌گیرند. معلم قبل از شروع به کار باید هدف تدریس را مشخص کند. در این روش معلم عملاً جریان کاری، مثلاً، تهیه یک ماده شیمیایی را در برابر چشم دانش آموزان انجام می‌دهد و سپس آنها همان کار را شخصاً تکرار می‌کنند ؛ همچنین معلم باید سؤالاتی را که انتظار دارد دانش آموزان در پایان تدریس پاسخ دهند، مطرح سازد. با استفاده از این روش می‌توان، مهارتی را به تعداد زیادی از دانش آموزان و در طی زمانی کوتاه آموزش داد. مهمترین حُسن این روش، آموزش به کمک اشیاء واقعی و حقیقی است. روش نمایشی برای درسهایی که جنبه عملی و فنی دارند، مانند شیمی و کارهای هنری کاربرد دارد و برای آموزش مهارتها، بهترین و مناسب‌ترین روش است. معلم برای استفاده از روش نمایش دادن، ناچار است از روش سخنرانی نیز استفاده کند. در این روش معلم باید با طرز کار اشیاء و یا ساختن آنها آشنا باشد، تا به آسانی بتواند آنها را برای دانش آموزان نمایش دهد.
مراحل اجرای روش نمایشی
۱- مرحله آمادگی: در این مرحله معلم باید هدف از تدریس را دقیقاً مشخص کند و وسایل کار را قبل از انجام نمایش در کلاس آماده نماید.
۲- مرحله توضیح: معلم هدفهای تعیین شده را برای دانش‌آموزان توضیح می‌دهد ؛ البته باید روی نکات مهم و کلیدی بیشتر تأکید شود.
۳- مرحله نمایش: در این مرحله معلم باید عملیات ضروری را که به کسب مهارت منجر می‌شود، برای دانش آموزان توضیح دهد ؛ البته بسیاری از معلمان در هنگام اجراء، مرحله توضیح و مرحله نمایش دادن را با هم ادغام می‌کنند.
۴- مرحله آزمایش و سنجش: پس از اتمام تدریس باید چند نفر از دانش آموزان و در صورت امکان تمامی آنها، عمل نمایش را تکرار کنند، تا ازاین طریق هم معلم بازخورد تدریس خود را دریافت کند وهم برای دانش آموزان نکته ابهامی باقی نماند.
