کارایی درونی نظام آموزش و پرورش از مباحث اساسی برنامهریزی آموزشی است؛به طوری که هنوز هنوز هم در بسیاری از کنفرانسها و مجامع بین المللی،محاسبهء شاخصهای اندازهگیری کارایی درونی مورد تأکید قرار میگیرد و روشهای افزایش کارایی درونی،بخش قابل توجهی از وقت اجلاس جهانی را-به ویژه در کشورهای در حال توسعه-به خود اختصاص میدهد.
برای بررسی کارایی درونی،مؤسسات برنامهریزی شاخصهای متعددی را پیشنهاد کردهاند.خوش بختانه شورای عالی آموزش و پرورش نیز برای اولین بار در ایران به تدوین و تصویب شاخصهای ارزشیابی نظام آموزشی از جمله شاخصهای کارایی درونی اقدام کرده است.
بررسی تحولات کارایی درونی نظام آموزش و پرورش عمومی کشور
از سال ۷۱-۱۳۷۰ تا ۷۸-۱۳۷۷
معرفی مقاله
نوشتهء مهندس هادی عزیز زاده با همکاری صمد برزویان
کارایی درونی نظام آموزش و پرورش از مباحث اساسی برنامهریزی آموزشی است؛به طوری که هنوز هنوز هم در بسیاری از کنفرانسها و مجامع بین المللی،محاسبهء شاخصهای اندازهگیری کارایی درونی مورد تأکید قرار میگیرد و روشهای افزایش کارایی درونی،بخش قابل توجهی از وقت اجلاس جهانی را-به ویژه در کشورهای در حال توسعه-به خود اختصاص میدهد.
برای بررسی کارایی درونی،مؤسسات برنامهریزی شاخصهای متعددی را پیشنهاد کردهاند.خوش بختانه شورای عالی آموزش و پرورش نیز برای اولین بار در ایران به تدوین و تصویب شاخصهای ارزشیابی نظام آموزشی از جمله شاخصهای کارایی درونی اقدام کرده است.
مقالهء حاضر با رعایت شاخصهای معتبر و مورد تأیید شورای عالی آموزش و پرورش به بررسی تحولات کارایی درونی نظام آموزش و پرورش عمومی کشور(در دورههای ابتدایی و راهنمایی تحصیلی)طی سالهای ۷۱-۱۳۷۰ تا ۷۸-۱۳۷۷ به تفکیک
جنس میپردازد و در پایان،برای صلاح و بهبود این شاخصها پشنهادهایی را ارائه میدهد.
این مقاله را آقای مهندس هادی عزیززاده،دبیر کل محترم شورای عالی آموزش و پرورش و سردبیر ویژنامهء برنامهریزی درسی با همکاری صمد برزویان نوشته و در اختیار فصلنامه قرار دادهاند. ضمن تشکر از ایشان،مطالعهی این مقاله را به عموم علاقهمندان، به ویژه سیاستگذاران و برنامهریزان آموزش و پرورش توصیه میکنیم.
«فصلنامه»
مقدمه
همه ساله نزدیک به دو میلیون کودک با ثبت نام در پایهء اول دبستان،تحصیل خود را در نظام رسمی آموزش و پرورش ایران آغاز میکنند امّا آیا همه آنها میتواند آنطور که برنامهریزان،خانوادهها و خود انتظار دارند،پایههای تحصیلی را یکی پس از دیگری با موفقیت پشت سر گذارند؟چه تعدادی از آنها میتوانند دورهء آموزش و پرورش عمومی (هشت ساله ابتدایی و راهنمایی تحصیلی)را بدون مردودی و تکرار پایه یا ترک تحصیل به پایان رسانند و چه تعداد از آنها ترک تحصیل را بر ادامهء آن ترجیح میدهند؟چه بخشی از هزینههایی که برای ایجاد فرصتهای تحصیلی صرف این افراد میشود،به دلیل تکرار پایه یا ترک تحصیل به هدر میرود؟در کدام یک از پایههای تحصیلی بیشترین اتلاف مشاهده میشود؟آیا جریان تحصیل دانش آموزان طی سالهای مختلف رو به بهبودی است؟و….
پاسخگویی به این قبیل پرسشها با بررسی کارایی درونی نظام آموزشی میسر است.این بررسی از جهات عدیدهای برای برنامهریزان آموزش و پرورش اهمیت دارد.برخی به خسارتهای اقتصادی ناشی از شکست تحصیلی توجه دارند و نگران بودجههای هنگفتی هستند که تکرارکنندگان با تارکان تحصیل به هدر میدهند.گروهی دیگر بر اتلاف عمر دانش آموزان و خسارتهای روانی و اجتماعی ناشی از آن تأکید میورزند.بسیاری از روان شناسان و نظریه پردازان تعلیم و تربیت معتقدند شکست تحصیلی کودکان موجب میشود که آنها اعتماد به نفس خود را از دست بدهند و در بزرگ سالی نتوانند از عهدهء مشکلات زندگی خویش برآیند۱.برای جلوگیری از اینگونه نگرانیهاست که در نظام آموزش عمومی بسیاری از کشورها ارزشیابی از دانش آموز جای خود را به ارزشیابی از معلم و فرایند آموزشی داده و تکرار پایه به دلیل تأثیر منفی تربیتی از نظام آموزشی حذف شده است.در برخی دیگر از کشورها نیز شرایط امتحان و قبولی و مردودی دانش آموزان به گونهای است که تکرار پایه جز در شرایط استثنایی و بسیار خاص موضوعیت نمییابد۲.
این نوشته در صدد ترسیم وضعیت کارایی درونی نظام آموزش عمومی به تفکیک پسر و دختر طی سالهای تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ است و طی آن موضوعات تحقیقی مبتلا به نظام آموزشی کشور به پژوهشگران پیشنهاد میشود.
روش بررسی:
یک سیستم آموزشی وقتی دارای کارایی داخلی مطلوبی است که بیشترین محصول یا برداشتههای تولیدی(Outputs)را با کمترین عوامل یا نهادههای تولیدی(Inputs)فراهم آورد.کارایی داخلی نظام آموزشی را با نسبت برداشتههای تولیدی به نهادههای تولیدی یا
محصول به عوامل تولیدی یعنی(به تصویر صفحه مراجعه شود)میسنجند.در این فرمول، E کارایی داخلی (Internal Efficiency)، O بازده(Output)نظام آموزشی،یعنی تعداد فارغ التحصیلان یک دورهء تحصیلی و I هزینهها و یا عوامل تولیدی(Inputs)،یعنی تعداد معلمان، تأسیسات،تجهیزات،منابع مالی و…است.
برای محاسبهء کارایی درون نظامهای آموزشی،لازم است مقادیر O (محصول یا تعداد فارغ التحصیل)و I (هزینهها)محاسبه شود.برای این کار مطلوب آن است که اطلاعات لازم از پروندهء شخصی دانش آموزان استخراج شود و تعداد افرادی که تحصیل خود را بهطور ناقص رها کردهاند یا مجبور به تکرار پایه یا پایههای تحصیلی شدهاند،تعیین گردد.با توجه به پر هزینه بودن این روش،در نظام مالی سالی برای آگاهی از تعداد فارغ التحصیلان و میزان هزینهها معمولا از مدل جریان دانش آموز(Flow Model)استفاده میشود.”۳
بررسی کارایی درونی با استفاده از الگوی جریان دانش آموزی۴
برای استفاده از مدل جریان لازم است تعداد دانش آموزان به تفکیک پایهء تحصیلی حد اقل برای دو سال متوالی و تعداد تکرارکنندگان(افرادی که یک پایهء تحصیلی را برای دومین یا چندمین بار میگذرانند.)برای سال پایانی مطالعه ملوم باشد.با داشتن این اطلاعات میتوان مقادیر نرخ ارتقاء،نرخ تکرار و نرخ ترک تحصیل را به تفکیک پایهها با استفاده از روابط زیر محاسبه کرد.
نرخ ا رتقا:(Promotion rate)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ ارتقای پایهء تحصیلیgدر سال تحصیلی t
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان پایهء تحصیلیgدر سال تحصیلی t
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان تکرار کنندهء پایهء تحصیلی g+1 در سال تحصیلی t+1 .
نرخ ارتقا معلوم میکند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی توانستهاند به پایهء تحصیلی بعدی راه یابند.
ترخ تکرار(repetition rate) (به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ تکرار پایهء تحصیلی g در سال تحصیلیt
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان تکرار کنندهء پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t
نرخ تکرار معلوم میکند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی مجبور به تکرار آن پایه شدهاند.
نرخ ترک تحصیل(dropout rate):
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ ترک تحصیل پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t
با توجه به اینکه مجموع نرخهای تکرار،ارتقا و ترک تحصیل در هر پایهء تحصیلی باید برابر ۱ باشد،نرخ ترک تحصیل از رابطهء فوق قابل محاسبه است.نرخ ترک تحصیل مشخص میکند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی،مجبور به ترک تحصیل میشوند و دورهء تحصیلی را ناقص رها میکنند.
پس از محاسبهء نرخ ارتقا،تکرار و ترک تحصیل برای پایههای مختلف تحصیلی، جریان دانش آموزان ترسم میشود(نمودار شمارهء ۱).برای بررسی جریان دانش آموزی، ۱۰۰۰ نفر دانش آموز را که در یک سال تحصیلی(t 1)وارد پایهء اول یک دورهء تحصیلی میشوند،در نظر میگیرند.با استفاده از نرخهای گذر و با فرض ثابت ماندن آنها برای سالهای آینده،میتوان تعداد کسانی را که به پایهء بعدی ارتقا مییابند یا یک پایهء تحصیلی را تکرار میکنند یا از تحصیل دست برمیدارند،محاسبه کرد.
نمودار جریان دانش آموزی برای دورهای با چهار پایهء تحصیلی
پایه چهارم/پایه سوم/پایه دوم/پایه اول
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
نمودار شماره ۱
تعداد فارغ التحصیلان با ضرب کردن تعداد دانش آموزان پایهء آخر دورهء تحصیلی در نرخ فارغ التحصیلی(که در واقع همان نسبت قبول شدگان پایهء آخر در امتحانات نهایی دوره به تعداد دانش آموزان پایهء آخر همان سال تحصیلی است)محاسبه میشود.
با جمع کردن تعداد فارغ التحصیلان سالهای مختلف،میتوان مقدار(محصول)را در محاسبهء کارایی به دست آورد:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد فارغ التحصیل در سال t
r حد اقل و m حد اکثر مدت زمان لازم برای طی یک دوره تحصیلی
با جمع کردن اعداد داخل مستطیل معلوم میشود که این گروه ۱۰۰۰ نفری،در مجموع چه تعداد ظرفیت دانش آموزی را اشغال کردهاند.نتیجهء این محاسبه به عنوان حجم هزینهها یا نهادههای تولیدی در نظر گرفته میشود؛یعنی:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
در عبارتهای فوق، n طول دورهء تحصیل و m حد اکثر زمان تحصیل است که معمولا در مدل جریان n+3 در نظر گرفته میشود.
پس از ترسیم جریان دانش آموزی،معمولا شاخصهای اساسی از جمله نسبت اتلاف، میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان و نرخ ماندگاری نیز محاسبه میشود.در ادامه به توضیح این شاخصها میپردازیم.
الف-نسبت اتلاف(Wastage Ratio)
مهمترین شاخص اندازه گیری کارایی درون نظام سالی،نسبت اتلاف است که به صورت زیر تعریف میشود:
نسبت درونداد به پرونده واقعی/نسبت درونداد به برونداد ایدهآل- W.R یا نسبت نهاده به برداشتهء واقعی- نسبت نهاده بر برداشتهء مطلوب
/تعداد سال-دانش آموزان هزینه شده /تعداد فارغ التحصیلان
تعداد پایههای دوره تحصیلی*۱۰۰۰
۱۰۰۰
تعداد کل سال-دانش آموز هزینه شده در یک دورهء تحصیلی- W.R /تعداد کل فارغ التحصیلان*تعداد پایههای تحصیلی دوره
و در نتیجه:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
W.R -نسبت اتلاف دورهء تحصیلی S^tg -تعداد دانش آموزان پایهء g در سال تحصیلی t n -تعداد پایههای یک دورهء تحصیلی
m -حد اکثر مدت زمان مجاز تحصیلی که در مدل جریان معمولا برابر n+3 در نظر گرفته میشود.
G^t -تعداد فارغ التحصیلان سال تحصیلی t .
وارون نسبت اتلاف،ضریب کارایی نامیده میشود که از آن نیز میتوان به عنوان شاخص اندازهگیری کارایی درونی نام برد؛یعنی: C.E.-1/W.R.
ب-میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان(Average Length of study per graduate)
یکی دیگر از شاخصهای بررسی کارایی درون نظامهای آموزشی،محاسبهء میانگین مدت زمان تحصیل فارغ التحصیلان است.مطلوب آن است که اگر یک دورهء تحصیلی n پایه داشته باشد،همهء دانش آموزان ورودی بتوانند آن را در n سال سپری کنند اما به دلیل مردودی و تکرار پایه معمولا چنین نمیشود.برای محاسبهء این شاخص،میتوان تعداد فارغ التحصیلان را در تعداد سالهایی که به تحصیل اشتغال داشتهاند،ضرب کرد و حاصل را با یک دیگر جمع نمود و سپس بر تعداد کل فارغ التحصیلان تقسم کرد.یعنی:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
T -میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان یک دورهء تحصیلی
G^t -تعداد فارغ التحصیلان سال t
n -تعداد پایههای تحصیلی دورهء تحصیلی مربوطه
m -حد اکثر مدت زمان مجاز تحصیل
پ-نرخ ماندگاری(Survival Rate)
برای برنامه ریزان آموزشی مهم است که بدانند چه تعدادی از دانش آموزان ورودی به یک دوره در هریک از پایههای تحصیلی،ترک تحصیل میکنند و چه تعدادی در نهایت میتوانند به یک پایهء تحصیلی معین برسند.برای این کار با استفاده از نمودار جریان دانشآموزی،تعداد تارکان تحصیل پایهء اول را بدون توجه به سال تحصیلی از هزار کم میکنند و در مستطیل بعدی مینویسند.به این ترتیب،معلوم میشود که چه تعدادی میتوانند به کلاس دوم برسند و همین عمل را ادامه میدهند تا بقیهء مستطیلها نیز پر شود۴.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
(نمودار ۲)
نرخ ماندگاری معمولا به صورت در صد(و گاهی نسبت)بیان میشود.۵
بررسی شاخصهای کارایی دورنی با استفاده از آمار ثبت نام و نتایج امتحانات
شاخصهای کارایی درونی که با استفاده از الگوی جریان دانش آموزی محاسبه میشوند، تنها شاخصهای معمول برای بررسی کارایی نیستند.به ویژه وقتی ارقام مربوط به مهاجرت
دانش آموزی قابل توجه باشند،این شاخصها اعتبار خود را از دست میدهند.در چنین حالاتی میتوان از شاخصهای دیگری استفاده کرد که برخی از آنها به شرح زیراند:
الف-درصد مردودی
درصد مردودی به این صورت تعریف میشود:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
F^tg -درصد مردودی پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t
A^tg -تعداد دانش آموزان شرکتکننده در امتحانات سال تحصیلی t پایهء g
F^tg -تعداد دانش آموزان مردود در امتحانات سال تحصیلی t پایهء g
با توجه به اینکه دانش آموز مردود حقّ ارتقا به کلاس بالاتر را ندارد و مجبور به تکرار پایه(یا ترک تحصیل)است،درصد مردودی میتواند کارایی درون نظام آموزشی را تا حدودی ترسیم کند.
بدیهی است درصد قبولی در یک پایهء تحصیلی با کسر درصد مردودی از صد قابل محاسبه است.
ب-درصد ترکان تحصیل
تعداد واقعی تارکان تحصیل را میتوان با استفاده از روابط زیر محاسبه کرد.
تعداد تارکان تحصیل ضمن سال:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
تعداد تارکان تحصیل از مردودان:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
تعداد تارکان تحصیل از قبول شدگان:
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
که در این روابط
S^tg -تعداد دانش آموزان پایهء g در سال تحصیلی t
A^tg -تعداد شرکتکنندگان در امتحانات پایان سال پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t
R^tg -تعداد شرکتکنندگان پایهء g در سال تحصیلی t
P^tg -تعداد قبول شدگان پایه g در امتحانات سال تحصیلی t است.
با استفاده از این روابط میتوان تعداد تارکان تحصیل را محاسبه و سپس به صورت درصد بیان کرد.۶
نتایج حاصل از محاسبات:
جداول شمارهء ۱ و ۲ پیوست تعداد دانش آموزان و تعداد مردودین مشغول به تحصیل را طی سالهای تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۹-۷۸ به تفکیک جنس و پایه نشان میدهد.با استفاده از این جدولها،مقادیر نرخهای جریان(تکرار و ارتقا)برای سالهای موردنظر محاسبه و در جداول شماره ۳ و ۴ پیوست درج شده است.سپس با بکارگیری الگوی پیشنهادی،شاخصهای اندازهگیری کارایی درونی محاسبه شده که نتایج آن به شرح زیر است:
الف-نسبت اتلاف:
مقادیر نسبت اتلاف برای دورههای ابتدایی و آموزش عمومی به تفکیک پسر و دختر و سال تحصیلی در جدول شمارهء ۱ نشان داده شده است.
جدول شمارهء ۱-مقادیر نسبت اتلاف در کل کشور
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
با توجه به مقادیر این جدول میتوان گفت:
۱-هم اکنون میزان هزینهء صرف شده به ازای هر فارغ التحصیل دورهء ابتدایی ۱۱ درصد و در مجموع دورههای ابتدایی و راهنمایی ۴۰ درصد بیش از میزان آن در حالت مطلوب (فقدان تکرار پایهء ترک تحصیل)است.
۲-برای هر فارغ التحصیل پسر بیش از فارغ التحصیل دختر هزینه صرف میشود و این موضوع در هردو دورهء ابتدایی و راهنمایی تحصیلی و در تمام سالهای تحصیلی مورد مطالعه صادق است.
۳-کمترین مقدار اتلاف هم برای پسران و هم برای دختران در طی سالهای تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ مربوط به سال تحصیلی ۷۷-۷۶ است که نسبت به سال ۷۶-۷۵ کاهش بسیار قابل توجهی را نشان میدهد.احتمالا به دلیل تعداد زیاد مردودان سال سوم راهنمایی در سال ۷۸-۷۷ نسبت اتلاف این سال به سال ما قبل آن-یعنی ۷۷-۷۶- در وضعیت ماسبتری قرار دارد.
ب-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان
مقادیر میانگین طول تحصیلی فارغ التحصیلان در جدول شمارهء ۲ نشان داده شده است.
جدول شمارهء ۲-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
با توجه به این جدول میتوان گفت:
در آخرین سال بررسی،میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان دردورهء ابتدایی برای پسران ۲۹/۵ و برای دختران ۱۷/۵ و در دورهء هشت سال آموزش عمومی برای پسران ۶۰/۸ و برای دختران ۳۲/۸ سال بوده است.
۲-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان در مورد پسران همواره بیش از دختران است.این هم در دورهء ابتدایی و هم در دورهء راهنمایی تحصیلی و در تمام سالهای تحصیلی مورد مطالعه صدق میکند.
۳-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان هم در مورد پسران و هم در مورد دختران در دو سال اخیر کاهش چشم گیری داشته است.
پ-نرخ ماندگاری
براساس نرخهای گذر تحصیلی سالهای ۷۱-۷۰،۷۶-۷۵ و ۷۸-۷۷نرخ ماندگاری محاسبه و در نمودارهای شماره ۳ و ۴ نشان داده شده است.با توجه به این نمودارها میتوان گفت:
۱-براساس آخرین آمار،از هر هزار نفری که وارد پایهء اول ابتدایی میشوند،در مورد پسران ۶۴۳ نفر و در مورد دختران ۷۲۰و در مجموع ۶۸۲نفر میتوانند ابتدایی و راهنمایی تحصیلی را بگذرانند و گواهی نامهء پایان تحصیلات دورهء آموزش عمومی را
دریافت کنند.به عبارت دیگر،حدود ۳۶ درصد پسران و حدود ۲۸ درصد دختران قبل از اتمام دورهء راهنمایی تحصیلی ترک تحصیل میکنند.
۲-حدود ۹۲ درصد پسران و ۹۲ درصد دختران ورودی به دبستان میتوانند به پایهء پنجم ابتدایی،قبل از ورود به پایهء پنجم دبستان ترک تحصیل میکنند و احتمالا در آینده به گروه بیسوادان خواهند پیوست.بررسیهای تکمیلی نشان میدهد در صورت استمرار این وضعیت،درصد اشتغال به تحصیل ویژهء سنی ۱۰-۶ سالهها هیچ گاه از ۹۸ درصد بیشتر نخواهد شد.
۳-گرچه نرخ ارتقا برای دختران تقریبا در همه پایهها بیش از پسران است،در دورهء ابتدایی احتمال ترک تحصیل کردن آن دسته از دختران که به پایهء بالاتر ارتقا نمییابند، بیش از احتمال ترک تحصیل کردن پسرانی است که به پایهء بالاتر راه پیدا نمیکنند.
۴-نرخ ماندگاری در دورهء راهنمایی تحصیلی برای دختران بیش از پسران است.به عبارت دیگر،احتمال اینکه این دانش آموزی که وارد دورهء راهنمایی تحصیلی میشود،موفق به اتمام این دوره شود،در مورد دختران بیش از پسران است.
۵-جالب توجه است که حتی در پایهء اول دبستان،ترک تحصیل وجود دارد و میزان آن نیز نسبت به سایر پایههای دورهء ابتدایی بسیار زیاد است.براساس نمودار نرخ ماندگاری حدود ۳ درصد پسران و حدود ۳ درصد دختران ورودی به اول دبستان قبل از ورود به کلاس دوم مدرسه را ترک میگویند.
۶-دورهء راهنمایی تحصیلی-چه در مورد پسران و چه در مورد دختران-سهم بیشتری از ترک تحصیلکنندگان را به خود اختصاص میدهد.به خصوص در پایهء اول راهنمایی،میزان ترک تحصیلکنندگان بسیار قابل تأمل است؛با توجه به اینکه دانش آموزانی که وارد اولین پایهء یک دورهء تحصیلی میشوند،قاعدتا باید به اتمام دوره علاقهمند باشند.علت اصلی ترک تحصیل در دورهء راهنمایی را باید در نارسایی خدمات آموزشی جستوجو کرد.
۷-پایههای مرزی(اول و آخر)هریک از دورههای تحصیلی-چه در مورد دختران و چه در مورد پسران-سهم بیشتری از ترک تحصیلکنندگان را نسبت به پایههای میانی به خود اختصاص میدهند.
در مورد پایههای اول دبستان و اول راهنمایی علت این امر شاید جدید بودن محیط آموزشی(مدرسه،دوستان،معلمان و…)باشد که در این صورت،کاهش حجم کتب درسی و توجه بیشتر به مأنوس کردن دانش آموزان با محیط جدید-به ویژه در ماه اول
سال تحصیلی-میتواند مشکل را تا حدودی حل کند.تغییر ناگهانی برنامههای درسی در گذر از یک دورهء تحصیلی به دورهء دیگر میتواند عامل دیگر و مهمی برای این پدیده باشد که هماهنگی هرچه بیشتر در برنامهریزی درسی و آموزشی این مشکل را تا حد زیادی مرتفع میسازد.در مورد پایههای آخر(پنجم دبستان و سوم راهنمایی)شاید بتوان علت را در ویژگیهای امتحانات پایان دوره جستوجو کرد.
۸-مقایسهء نمودارهای نرخ ماندگاری سال ۷۱-۷۰،سال ۷۶-۷۵ و سال ۷۸-۷۷ نشان میدهد که نرخ ماندگاری طی سالهای اخیر نسبت به سالهای گذشته(سالهای ۷۰ تا ۷۵)افزایش چشمگیری داشته و این امر احتمالا به دلیل تسهیل در شرایط ارتقا و تغییر آیین نامههای امتحانی بوده است.
نمودار شماره ۳:
مقایسه شاخص نرخ ماندگاری دوره ۸ ساله آموزش عمومی در سال ۷۸-۱۳۷۷
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
نمودار شماره ۴:
مقایسه شاخص ماندگاری دوره ۸ ساله آموزش عمومی در سالهای ۱۳۷۷ و ۱۳۷۵ و ۱۳۷۰
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
ت-تعداد و درصد مردودی
تعداد مردودین دورههای ابتدایی و راهنمایی تحصیلی طی سالهای مورد مطالعه در جدولهای شمارهء ۳ و ۴ ارائه شده است.
جدول شمارهء ۳-تعداد مردودین(به هزار نفر)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جدول شماره ۴-درصد مردودی
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
با توجه به این جدول میتوان گفت:
۱-در سال تحصیلی ۷۸-۷۷ بیش از ۰۰۰/۱۶۰/۱ هزار نفر از دانش آموزان دورههای ابتدایی و راهنمایی تحصیلی مردود شدهاند که حدود ۴۴۷ هزار نفر از آنها مردودان دورهء ابتدایی و بقیه،مردودین دورهء راهنمایی بودهاند.تعداد زیاد مردودین،ضرورت توجه به پژوهش در زمینهء علل و عوامل مردودی و ارائه طرحهایی برای کاهش آن را گوشزد میکند.
۲-بررسیها نشان میدهند که حدود یک سوم کل مردودان دورهء ابتدایی،مردودان پایهء اول دبستان هستند.در شرایطی که به اعتقاد اکثر صاحب نظران،مردودی در دورهء ابتدایی لطمههای جبرانناپذیری را در پی دارد،وجود مردودی در پایهء اول به هیچ وجه قابل توجیه نیست.
۳-در سال تحصیلی ۷۸-۷۷ حدود ۲/۵ درصد دانش آموزان دورهء ابتدایی و ۹/۱۳ درصد دانش آموزان دورهء راهنمایی و در مجموع،۵/۸ درصد کل دانش آموزان دورهء آموزش و پرورش عمومی مردود شدهاند و درصد مردودی پسران در مقایسه با دختران بیشتر بوده است.
۴-در سال تحصیلی ۷۷-۷۶ از تعداد مردودین به میزان کم سابقهای-یعنی حدود ۰۰۰/۳۰۰ نفر-نسبت به سال ۷۶-۷۵ کاسته شده است.این امر احتمالا به دلیل تغییر شرایط قبولی،حذف امتحانات نهایی پنجم دبستان و اصطلاحات مشابه در مقررات امتحانی بوده است.
۵-در طی سالهای ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ ضمن اینکه درصد مردودی پسران از درصد مردودی دختران همواره بیشتر بوده،سال به سال شکاف بین درصد مردودی آنها افزایش یافته است؛به طوری که نمودار شاخص نسبت درصد مردودی پسران به درصد مردودی دختران همواره صعودی است،(نمودار ۵)این امر ضرورت انجام پژوهش در مورد علل و عوامل این معضل و یافتن راهکارهایی برای حل آن را به سیاستگذاران آموزش و پرورش گوشزد میکند.
ث-تعداد و درصد تارکان تحصیل از مردودان
تعداد و درصد تارکان تحصیل از مردودین در جدول شمارهء ۵ و ۶ نمایان است(به دلیل ناچیز بودن تعداد تارکان تحصیل ضمن سال و تارکان تحصیل از قبول شدگان،این تعداد مورد محاسبه قرار نگرفته است).
جدول شمارهء ۵-تعداد تارکان تحصیل از مردودان(به هزار نفر)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
نمودار شماره ۵:
نسبت درصد مردودی پسران به درصد مردودی دختران(آموزش عمومی)
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
جدول شمارهء ۶-درصد تارکان تحصیل از مردودان
(به تصویر صفحه مراجعه شود)
با توجه به جداول داده شده میتوان گفت:
۱-حدود ۳۰۰ هزار نفر از مردودان سال تحصیلی ۷۸-۷۷(در مجموع ۲۵ درصد کل مردودان)از ادامهء تحصیل در سال ۷۹-۷۸ منصرف شده و ترک تحصیل را ترجیح دادهاند (در مجموع ۲۵ درصد کل مردودان).به نظر میرسد عامل اصلی ترک تحصیل در جامعهء ایران مردودی است و با کاهش آن ترک تحصیل نیز به میزان قابل توجهی کم خواهد شد.
۲-بررسی نمودار درصد تارکان تحصیل از مردودان نشان میدهد که از سال تحصیلی ۷۱-۷۰ تا سال ۷۶-۷۵ گرایش مردودان به ترک تحصیل سال به سال بیشتر شده است. البته تدبیری که در سال تحصیلی ۷۷-۷۶ اتخاذ شده توانسته است درصد تارکان تحصیل را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
۳-تسهیل شرایط ارتقا در سال تحصیلی ۷۷-۷۶(اعمال تک ماده و اصطلاحات جزئی دیگر)و سایر اقدامات احتمالی نزدیک به ۳۰۰ نفر از تعداد مردودان کاسته است.در عین حال،در نتیجهء این امر نزدیک،به ۱۳۰ هزار نفر از تعداد تارکان تحصیل از مردودان کم شده و درصد تارکان تحصیل به ۲۴ درصد تنزل یافته است.به نظر میرسد برخلاف تصور عمومی مبنی بر اینکه ضعیفترین دانش آموزان ترک تحصیل میکنند، عمدهء ترک تحصیلکنندگان،دانش آموزان مردودی نزدیک به قبولی هستند.شاید علت این امر آن باشد که دانش آموزانی که به دلیل عدم احراز نمرهء قبولی در تعداد زیادی از
مواد درسی مردود میشوند،هم خود و هم خانوادهشان انتظار کارنامهء مردودی را دارند و نشستن در کلاس سال قبل و تکرار پایه را میپذیرند اما دانش آموزانی که به دلیل عدم کسب نمرهء قبولی در یک یا چند مادهء درسی معدود مردود میشوند،تصور میکنند مطالب درسی سال گذشته را آموختهاند و به تکرار پایه نیازی ندارند و در نتیجهء این سرخوردگی ترک تحصیل میکنند.در صورتی که پژوهشهای تکمیلی این ادعا را ثابت کند،لازم است دانش آموزانی که در مرز قبولی قرار میگیرند،به صورت مشروط یا قطعی به کلاس بالاتر ارتقا داده شوند.
یافتههای اساسی و پیشنهادها
۱-این بررسی نشان داد که نزدیکبهیک سوم دانش آموزان ورودی به دبستان قبل از اتمام دورهء راهنمایی تحصیلی که ترک تحصیل میکنند و مادامی که در دورههای ابتدایی و راهنمایی تحصیلی مردودی و ترک تحصیل وجود دارد،هدف تعمیم آموزش عمومی برای کلیهء کودکان لازم التعلیم شعاری بیش نخواهد بود.لازم است در زمینهء پایین بودن کارایی و یافتن راهکارهای اساسی برای اصلاح وضعیت موجود پژوهشهای مستمر انجام گیرد.
۲-بیشترین درصد مردودی در دورهء ابتدایی به پایهء اول اختصاص دارد و حدود ۳ درصد دانش آموزان پایهء اول قبل از ورود به پایهء دوم ترک تحصیل میکنند.مردودی و ترک تحصیل به ویژه در پایهء اول ابتدایی به هیچ وجه قابل توجیه نیست و ضرورت اقدام عاجل سیاستگذاران آموزشی را برای رفع این معضل گوشزد میکند.
۳-درصد مردودی پسران طی هشت سال اخیر،همواره بیش از دختران بوده و شکاف بین دختر و پسر نیز دائما افزایش یافته است.ادامهء این وضعیت لطمات جبرانناپذیری را در آینده به دنبال خواهد داشت.انجام پژوهش در مورد علل این پدیده باید مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.
۴-حدود ۲۵ درصد مردودان دورهء آموزش عمومی،ترک تحصیل را بر ادامهء آن ترجیح میدهند و احتمالا از بین مردودان،گروهی که در مرز قبولی قرار دارند بیشتر در معرض ترک تحصیل هستند.اگر پژوهشهای تکمیلی مؤید این فرضیه باشد،تغییر در شرایط قبولی در آیین نامهء امتحانات اجتناب ناپذیر خواهد بود.
۵-با توجه به تعداد زیاد مردودان و تکرارکنندگان،درصد قابل توجهی از دانش آموزان هر کلاس افرادی با سنین بالا خواهند بود که این امر میتواند معضلات تربیتی بسیاری را در مدارس به وجود آورد پیشنهاد میشود برای جبران عقب ماندگی تحصیلی دانش آموزان
در نظام آموزشی کشور تدابیر لازم اندیشیده شود.
۶-با توجه به تعداد زیاد تارکان تحصیل و ماهیت غربالکنندگان نظام،سطح سواد افراد بزرگ سال جامعه پایین است.بنابراین،باید با ایجاد شرایط ویژهای از قبیل جهش دورهای- که طی آن بزرگ سالان میتوانند مثلا هر دورهء تحصیلی را در یک سال بگذرانند-و نظام آموزشی و برنامههای درسی ویژهء بزرگ سالان و نظایر آن نسبت به ایجاد انگیزهء ادامه تحصیل و افزایش سطح سواد در این قشر اقدام کرد.
۷-سخن پایانی اینکه باید با انجام دادن پژوهشهای مستمر در مورد علل و عوامل افت تحصیلی در جامعهء ایران و اتخاذ تدابیر مناسب،دو آفت مردودی و ترک تحصیل را هرچه سریعتر از نظام آموزش و پرورش عمومی کشور زدود.لازم است شرایطی ایجاد شود که کودکان به جای مواجهه با شکست تحصیلی،در مدارس با تجربههای موفق روبرو شوند و با اعتماد به نفسی که کسب میکنند در بزرگ سالی در حل مشکلات زندگی خود و جامعه سربلند باشند.
منابع و مآخذ
(۱)-کتابها و مقالههای زیادی در مورد آثار مردودی و ترک تحصیل نوشته شده است.
در این زمینه مطالعهء گزارش زیر که توسط دبیر خانه شوای عالی آموزش و پرورش به فارسی نیز ترجمه شده است،توصیه میشود.
UNESCO/wasted opportunites,1998
(۲)-برای آشنایی با شرایط ارتقا به کلاس بالاتر در نظامهای آموزشی جهان مراجعه شود به:
عزیز زاده،هادی،نظامهای آموزشی جهان با تأکید بر امتحانات و شرایط ارتقای تحصیلی دانش آموزان، دبیر خانهء شورای عالی آموزش و پرورش،۱۳۷۶.
برگرفته از دایره المعارف:
, Postletwaite”International Encylopedia of national systems of education 2 nd Edition”Pergamon press,1995.
(۳)-امین فر،مرتضی؛افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش،فصلنامهء تعلیم و تربیت،پاییز و زمستان ۱۳۶۵،ص ۲۰.
(۴)-برای آشنایی بیشتر با نحوهء محاسبهء شاخصها در الگوی جریان دانش آموزی مراجعه شود به:
عزیز زاده،هادی؛کارایی داخلی نظام آموزشی کشور،فصلنامهء تعلم و تربیت،زمستان ۱۳۶۹، ص ۸۱ تا ۹۸.
Unesco,IIEP,”Internal efficiency of an Educational system,”2000
(۵)-برای آشنایی با شاخصهای اندازهگیری کارایی درونی در نظامهای واحدی مراجعه شود به:
عزیز زاده،هادی و جمیله ماشینی؛شاخصهای اندازهگیری کارایی درونی نظام جدید آموزش متوسطه، فصلنامهء تعلیم و تربیت،۱۳۷۴
(۶)-برای آشنایی بیشتر و تمرین دربارهء نحوهء استفاده از شاخصهای مذکور مراجعه شود به:
عزیز زاده،هادی و هوشنگ برزگر؛الگویی برای محاسبهء تعداد تارکان تحصیل،فصلنامهء تعلیم و تربیت، تابستان ۱۳۷۰.