بررسی تحولات کارایی درونی نظام آموزش و پرورش عمومی کشور (از ۷۰ – ۷۱ تا ۷۷ – ۷۸)

بررسی تحولات کارایی درونی‏ نظام آموزش و پرورش عمومی کشور

از سال ۷۱-۱۳۷۰ تا ۷۸-۱۳۷۷

معرفی مقاله

نوشتهء مهندس هادی عزیز زاده با همکاری صمد برزویان

کارایی درونی نظام آموزش و پرورش از مباحث اساسی‏ برنامه‏ریزی آموزشی است؛به طوری که هنوز هنوز هم در بسیاری از کنفرانس‏ها و مجامع بین المللی،محاسبهء شاخص‏های اندازه‏گیری‏ کارایی درونی مورد تأکید قرار می‏گیرد و روش‏های افزایش کارایی‏ درونی،بخش قابل توجهی از وقت اجلاس جهانی را-به ویژه در کشورهای در حال توسعه-به خود اختصاص می‏دهد.

برای بررسی کارایی درونی،مؤسسات برنامه‏ریزی شاخص‏های‏ متعددی را پیشنهاد کرده‏اند.خوش بختانه شورای عالی آموزش و پرورش نیز برای اولین بار در ایران به تدوین و تصویب شاخص‏های‏ ارزش‏یابی نظام آموزشی از جمله شاخص‏های کارایی درونی اقدام‏ کرده است.

مقالهء حاضر با رعایت شاخص‏های معتبر و مورد تأیید شورای‏ عالی آموزش و پرورش به بررسی تحولات کارایی درونی نظام‏ آموزش و پرورش عمومی کشور(در دوره‏های ابتدایی و راهنمایی‏ تحصیلی)طی سال‏های ۷۱-۱۳۷۰ تا ۷۸-۱۳۷۷ به تفکیک

جنس می‏پردازد و در پایان،برای صلاح و بهبود این شاخص‏ها پشنهادهایی را ارائه می‏دهد.

این مقاله را آقای مهندس هادی عزیززاده،دبیر کل محترم‏ شورای عالی آموزش و پرورش و سردبیر ویژنامهء برنامه‏ریزی درسی‏ با همکاری صمد برزویان نوشته و در اختیار فصلنامه قرار داده‏اند. ضمن تشکر از ایشان،مطالعه‏ی این مقاله را به عموم علاقه‏مندان، به ویژه سیاست‏گذاران و برنامه‏ریزان آموزش و پرورش توصیه‏ می‏کنیم.

«فصلنامه»

مقدمه

همه ساله نزدیک به دو میلیون کودک با ثبت نام در پایهء اول دبستان،تحصیل خود را در نظام رسمی آموزش و پرورش ایران آغاز می‏کنند امّا آیا همه آنها می‏تواند آن‏طور که‏ برنامه‏ریزان،خانواده‏ها و خود انتظار دارند،پایه‏های تحصیلی را یکی پس از دیگری با موفقیت پشت سر گذارند؟چه تعدادی از آنها می‏توانند دورهء آموزش و پرورش عمومی‏ (هشت ساله ابتدایی و راهنمایی تحصیلی)را بدون مردودی و تکرار پایه یا ترک تحصیل به‏ پایان رسانند و چه تعداد از آنها ترک تحصیل را بر ادامهء آن ترجیح می‏دهند؟چه بخشی از هزینه‏هایی که برای ایجاد فرصت‏های تحصیلی صرف این افراد می‏شود،به دلیل تکرار پایه‏ یا ترک تحصیل به هدر می‏رود؟در کدام یک از پایه‏های تحصیلی بیش‏ترین اتلاف مشاهده‏ می‏شود؟آیا جریان تحصیل دانش آموزان طی سال‏های مختلف رو به بهبودی است؟و….

پاسخ‏گویی به این قبیل پرسش‏ها با بررسی کارایی درونی نظام آموزشی میسر است.این‏ بررسی از جهات عدیده‏ای برای برنامه‏ریزان آموزش و پرورش اهمیت دارد.برخی به‏ خسارت‏های اقتصادی ناشی از شکست تحصیلی توجه دارند و نگران بودجه‏های هنگفتی‏ هستند که تکرارکنندگان با تارکان تحصیل به هدر می‏دهند.گروهی دیگر بر اتلاف عمر دانش آموزان و خسارت‏های روانی و اجتماعی ناشی از آن تأکید می‏ورزند.بسیاری از روان شناسان و نظریه پردازان تعلیم و تربیت معتقدند شکست تحصیلی کودکان موجب‏ می‏شود که آنها اعتماد به نفس خود را از دست بدهند و در بزرگ سالی نتوانند از عهدهء مشکلات زندگی خویش برآیند۱.برای جلوگیری از این‏گونه نگرانی‏هاست که در نظام‏ آموزش عمومی بسیاری از کشورها ارزش‏یابی از دانش آموز جای خود را به ارزش‏یابی از معلم و فرایند آموزشی داده و تکرار پایه به دلیل تأثیر منفی تربیتی از نظام آموزشی حذف‏ شده است.در برخی دیگر از کشورها نیز شرایط امتحان و قبولی و مردودی دانش آموزان‏ به گونه‏ای است که تکرار پایه جز در شرایط استثنایی و بسیار خاص موضوعیت نمی‏یابد۲.

این نوشته در صدد ترسیم وضعیت کارایی درونی نظام آموزش عمومی به تفکیک پسر و دختر طی سال‏های تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ است و طی آن موضوعات تحقیقی‏ مبتلا به نظام آموزشی کشور به پژوهشگران پیشنهاد می‏شود.

روش بررسی:

یک سیستم آموزشی وقتی دارای کارایی داخلی مطلوبی است که بیش‏ترین محصول یا برداشته‏های تولیدی(Outputs)را با کمترین عوامل یا نهاده‏های تولیدی(Inputs)فراهم‏ آورد.کارایی داخلی نظام آموزشی را با نسبت برداشته‏های تولیدی به نهاده‏های تولیدی یا

محصول به عوامل تولیدی یعنی(به تصویر صفحه مراجعه شود)می‏سنجند.در این فرمول، E کارایی داخلی‏ (Internal Efficiency)، O بازده(Output)نظام آموزشی،یعنی تعداد فارغ التحصیلان‏ یک دورهء تحصیلی و I هزینه‏ها و یا عوامل تولیدی(Inputs)،یعنی تعداد معلمان، تأسیسات،تجهیزات،منابع مالی و…است.

برای محاسبهء کارایی درون نظام‏های آموزشی،لازم است مقادیر O (محصول یا تعداد فارغ التحصیل)و I (هزینه‏ها)محاسبه شود.برای این کار مطلوب آن است که اطلاعات‏ لازم از پروندهء شخصی دانش آموزان استخراج شود و تعداد افرادی که تحصیل خود را به‏طور ناقص رها کرده‏اند یا مجبور به تکرار پایه یا پایه‏های تحصیلی شده‏اند،تعیین گردد.با توجه‏ به پر هزینه بودن این روش،در نظام مالی سالی برای آگاهی از تعداد فارغ التحصیلان و میزان‏ هزینه‏ها معمولا از مدل جریان دانش آموز(Flow Model)استفاده می‏شود.”۳

بررسی کارایی درونی با استفاده از الگوی جریان دانش آموزی‏۴

برای استفاده از مدل جریان لازم است تعداد دانش آموزان به تفکیک پایهء تحصیلی‏ حد اقل برای دو سال متوالی و تعداد تکرارکنندگان(افرادی که یک پایهء تحصیلی را برای‏ دومین یا چندمین بار می‏گذرانند.)برای سال پایانی مطالعه ملوم باشد.با داشتن این‏ اطلاعات می‏توان مقادیر نرخ ارتقاء،نرخ تکرار و نرخ ترک تحصیل را به تفکیک پایه‏ها با استفاده از روابط زیر محاسبه کرد.

نرخ ا رتقا:(Promotion rate)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ ارتقای پایهء تحصیلی‏gدر سال تحصیلی t

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان پایهء تحصیلی‏gدر سال تحصیلی t

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان تکرار کنندهء پایهء تحصیلی g+1 در سال تحصیلی t+1 .

نرخ ارتقا معلوم می‏کند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی توانسته‏اند به پایهء تحصیلی بعدی راه یابند.

ترخ تکرار(repetition rate) (به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ تکرار پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی‏t

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان تکرار کنندهء پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد دانش آموزان پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t

نرخ تکرار معلوم می‏کند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی مجبور به تکرار آن پایه شده‏اند.

نرخ ترک تحصیل(dropout rate):

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-نرخ ترک تحصیل پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t

با توجه به این‏که مجموع نرخ‏های تکرار،ارتقا و ترک تحصیل در هر پایهء تحصیلی‏ باید برابر ۱ باشد،نرخ ترک تحصیل از رابطهء فوق قابل محاسبه است.نرخ ترک تحصیل‏ مشخص می‏کند که چه نسبتی از دانش آموزان یک پایهء تحصیلی،مجبور به ترک تحصیل‏ می‏شوند و دورهء تحصیلی را ناقص رها می‏کنند.

پس از محاسبهء نرخ ارتقا،تکرار و ترک تحصیل برای پایه‏های مختلف تحصیلی، جریان دانش آموزان ترسم می‏شود(نمودار شمارهء ۱).برای بررسی جریان دانش آموزی، ۱۰۰۰ نفر دانش آموز را که در یک سال تحصیلی(t 1)وارد پایهء اول یک دورهء تحصیلی می‏شوند،در نظر می‏گیرند.با استفاده از نرخ‏های گذر و با فرض ثابت ماندن آنها برای سال‏های آینده،می‏توان تعداد کسانی را که به پایهء بعدی ارتقا می‏یابند یا یک پایهء تحصیلی را تکرار می‏کنند یا از تحصیل دست برمی‏دارند،محاسبه کرد.

نمودار جریان دانش آموزی برای دوره‏ای با چهار پایهء تحصیلی

پایه چهارم/پایه سوم/پایه دوم/پایه اول

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

نمودار شماره ۱

تعداد فارغ التحصیلان با ضرب کردن تعداد دانش آموزان پایهء آخر دورهء تحصیلی در نرخ فارغ التحصیلی(که در واقع همان نسبت قبول شدگان پایهء آخر در امتحانات نهایی‏ دوره به تعداد دانش آموزان پایهء آخر همان سال تحصیلی است)محاسبه می‏شود.

با جمع کردن تعداد فارغ التحصیلان سال‏های مختلف،می‏توان مقدار(محصول)را در محاسبهء کارایی به دست آورد:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)-تعداد فارغ التحصیل در سال t

r حد اقل و m حد اکثر مدت زمان لازم برای طی یک دوره تحصیلی

با جمع کردن اعداد داخل مستطیل معلوم می‏شود که این گروه ۱۰۰۰ نفری،در مجموع چه تعداد ظرفیت دانش آموزی را اشغال کرده‏اند.نتیجهء این محاسبه به عنوان حجم‏ هزینه‏ها یا نهاده‏های تولیدی در نظر گرفته می‏شود؛یعنی:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

در عبارت‏های فوق، n طول دورهء تحصیل و m حد اکثر زمان تحصیل است که معمولا در مدل جریان n+3 در نظر گرفته می‏شود.

پس از ترسیم جریان دانش آموزی،معمولا شاخص‏های اساسی از جمله نسبت اتلاف، میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان و نرخ ماندگاری نیز محاسبه می‏شود.در ادامه‏ به توضیح این شاخص‏ها می‏پردازیم.

الف-نسبت اتلاف(Wastage Ratio)

مهم‏ترین شاخص اندازه گیری کارایی درون نظام سالی،نسبت اتلاف است که به‏ صورت زیر تعریف می‏شود:

نسبت درونداد به پرونده واقعی/نسبت درونداد به برونداد ایده‏آل- W.R یا نسبت نهاده به برداشتهء واقعی- نسبت نهاده بر برداشتهء مطلوب

/تعداد سال-دانش آموزان هزینه شده‏ /تعداد فارغ التحصیلان

تعداد پایه‏های دوره تحصیلی*۱۰۰۰

۱۰۰۰

تعداد کل سال-دانش آموز هزینه شده در یک دورهء تحصیلی- W.R /تعداد کل فارغ التحصیلان*تعداد پایه‏های تحصیلی دوره

و در نتیجه:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

W.R -نسبت اتلاف دورهء تحصیلی‏ S^tg -تعداد دانش آموزان پایهء g در سال تحصیلی t n -تعداد پایه‏های یک دورهء تحصیلی

m -حد اکثر مدت زمان مجاز تحصیلی که در مدل جریان معمولا برابر n+3 در نظر گرفته‏ می‏شود.

G^t -تعداد فارغ التحصیلان سال تحصیلی t .

وارون نسبت اتلاف،ضریب کارایی نامیده می‏شود که از آن نیز می‏توان به عنوان شاخص‏ اندازه‏گیری کارایی درونی نام برد؛یعنی: C.E.-1/W.R.

ب-میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان(Average Length of study per graduate)

یکی دیگر از شاخص‏های بررسی کارایی درون نظام‏های آموزشی،محاسبهء میانگین‏ مدت زمان تحصیل فارغ التحصیلان است.مطلوب آن است که اگر یک دورهء تحصیلی n پایه داشته باشد،همهء دانش آموزان ورودی بتوانند آن را در n سال سپری کنند اما به دلیل‏ مردودی و تکرار پایه معمولا چنین نمی‏شود.برای محاسبهء این شاخص،می‏توان تعداد فارغ التحصیلان را در تعداد سال‏هایی که به تحصیل اشتغال داشته‏اند،ضرب کرد و حاصل‏ را با یک دیگر جمع نمود و سپس بر تعداد کل فارغ التحصیلان تقسم کرد.یعنی:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

T -میانگین طول دورهء تحصیل فارغ التحصیلان یک دورهء تحصیلی

G^t -تعداد فارغ التحصیلان سال t

n -تعداد پایه‏های تحصیلی دورهء تحصیلی مربوطه

m -حد اکثر مدت زمان مجاز تحصیل

پ-نرخ ماندگاری(Survival Rate)

برای برنامه ریزان آموزشی مهم است که بدانند چه تعدادی از دانش آموزان ورودی به‏ یک دوره در هریک از پایه‏های تحصیلی،ترک تحصیل می‏کنند و چه تعدادی در نهایت‏ می‏توانند به یک پایهء تحصیلی معین برسند.برای این کار با استفاده از نمودار جریان‏ دانش‏آموزی،تعداد تارکان تحصیل پایهء اول را بدون توجه به سال تحصیلی از هزار کم‏ می‏کنند و در مستطیل بعدی می‏نویسند.به این ترتیب،معلوم می‏شود که چه تعدادی‏ می‏توانند به کلاس دوم برسند و همین عمل را ادامه می‏دهند تا بقیهء مستطیل‏ها نیز پر شود۴.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

(نمودار ۲)

نرخ ماندگاری معمولا به صورت در صد(و گاهی نسبت)بیان می‏شود.۵

بررسی شاخص‏های کارایی دورنی با استفاده از آمار ثبت نام و نتایج امتحانات

شاخص‏های کارایی درونی که با استفاده از الگوی جریان دانش آموزی محاسبه می‏شوند، تنها شاخص‏های معمول برای بررسی کارایی نیستند.به ویژه وقتی ارقام مربوط به مهاجرت

دانش آموزی قابل توجه باشند،این شاخص‏ها اعتبار خود را از دست می‏دهند.در چنین‏ حالاتی می‏توان از شاخص‏های دیگری استفاده کرد که برخی از آنها به شرح زیراند:

الف-درصد مردودی

درصد مردودی به این صورت تعریف می‏شود:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

F^tg -درصد مردودی پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t

A^tg -تعداد دانش آموزان شرکت‏کننده در امتحانات سال تحصیلی t پایهء g

F^tg -تعداد دانش آموزان مردود در امتحانات سال تحصیلی t پایهء g

با توجه به این‏که دانش آموز مردود حقّ ارتقا به کلاس بالاتر را ندارد و مجبور به تکرار پایه(یا ترک تحصیل)است،درصد مردودی می‏تواند کارایی درون نظام آموزشی را تا حدودی ترسیم کند.

بدیهی است درصد قبولی در یک پایهء تحصیلی با کسر درصد مردودی از صد قابل محاسبه است.

ب-درصد ترکان تحصیل

تعداد واقعی تارکان تحصیل را می‏توان با استفاده از روابط زیر محاسبه کرد.

تعداد تارکان تحصیل ضمن سال:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

تعداد تارکان تحصیل از مردودان:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

تعداد تارکان تحصیل از قبول شدگان:

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

که در این روابط

S^tg -تعداد دانش آموزان پایهء g در سال تحصیلی t

A^tg -تعداد شرکت‏کنندگان در امتحانات پایان سال پایهء تحصیلی g در سال تحصیلی t

R^tg -تعداد شرکت‏کنندگان پایهء g در سال تحصیلی t

P^tg -تعداد قبول شدگان پایه g در امتحانات سال تحصیلی t است.

با استفاده از این روابط می‏توان تعداد تارکان تحصیل را محاسبه و سپس به صورت درصد بیان کرد.۶

نتایج حاصل از محاسبات:

جداول شمارهء ۱ و ۲ پیوست تعداد دانش آموزان و تعداد مردودین مشغول به تحصیل‏ را طی سال‏های تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۹-۷۸ به تفکیک جنس و پایه نشان می‏دهد.با استفاده از این جدول‏ها،مقادیر نرخ‏های جریان(تکرار و ارتقا)برای سال‏های موردنظر محاسبه و در جداول شماره ۳ و ۴ پیوست درج شده است.سپس با بکارگیری الگوی‏ پیشنهادی،شاخص‏های اندازه‏گیری کارایی درونی محاسبه شده که نتایج آن به شرح زیر است:

الف-نسبت اتلاف:

مقادیر نسبت اتلاف برای دوره‏های ابتدایی و آموزش عمومی به تفکیک پسر و دختر و سال تحصیلی در جدول شمارهء ۱ نشان داده شده است.

جدول شمارهء ۱-مقادیر نسبت اتلاف در کل کشور

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

با توجه به مقادیر این جدول می‏توان گفت:

۱-هم اکنون میزان هزینهء صرف شده به ازای هر فارغ التحصیل دورهء ابتدایی ۱۱ درصد و در مجموع دوره‏های ابتدایی و راهنمایی ۴۰ درصد بیش از میزان آن در حالت مطلوب‏ (فقدان تکرار پایهء ترک تحصیل)است.

۲-برای هر فارغ التحصیل پسر بیش از فارغ التحصیل دختر هزینه صرف می‏شود و این‏ موضوع در هردو دورهء ابتدایی و راهنمایی تحصیلی و در تمام سال‏های تحصیلی مورد مطالعه صادق است.

۳-کم‏ترین مقدار اتلاف هم برای پسران و هم برای دختران در طی سال‏های‏ تحصیلی ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ مربوط به سال تحصیلی ۷۷-۷۶ است که نسبت به سال‏ ۷۶-۷۵ کاهش بسیار قابل توجهی را نشان می‏دهد.احتمالا به دلیل تعداد زیاد مردودان‏ سال سوم راهنمایی در سال ۷۸-۷۷ نسبت اتلاف این سال به سال ما قبل آن-یعنی ۷۷-۷۶- در وضعیت ماسب‏تری قرار دارد.

ب-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان

مقادیر میانگین طول تحصیلی فارغ التحصیلان در جدول شمارهء ۲ نشان داده شده‏ است.

جدول شمارهء ۲-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

با توجه به این جدول می‏توان گفت:

در آخرین سال بررسی،میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان دردورهء ابتدایی‏ برای پسران ۲۹/۵ و برای دختران ۱۷/۵ و در دورهء هشت سال آموزش عمومی برای‏ پسران ۶۰/۸ و برای دختران ۳۲/۸ سال بوده است.

۲-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان در مورد پسران همواره بیش از دختران‏ است.این هم در دورهء ابتدایی و هم در دورهء راهنمایی تحصیلی و در تمام‏ سال‏های تحصیلی مورد مطالعه صدق می‏کند.

۳-میانگین طول تحصیل فارغ التحصیلان هم در مورد پسران و هم در مورد دختران در دو سال اخیر کاهش چشم گیری داشته است.

پ-نرخ ماندگاری

براساس نرخ‏های گذر تحصیلی سال‏های ۷۱-۷۰،۷۶-۷۵ و ۷۸-۷۷نرخ ماندگاری‏ محاسبه و در نمودارهای شماره ۳ و ۴ نشان داده شده است.با توجه به این نمودارها می‏توان گفت:

۱-براساس آخرین آمار،از هر هزار نفری که وارد پایهء اول ابتدایی می‏شوند،در مورد پسران ۶۴۳ نفر و در مورد دختران ۷۲۰و در مجموع ۶۸۲نفر می‏توانند ابتدایی‏ و راهنمایی تحصیلی را بگذرانند و گواهی نامهء پایان تحصیلات دورهء آموزش عمومی را

دریافت کنند.به عبارت دیگر،حدود ۳۶ درصد پسران و حدود ۲۸ درصد دختران قبل از اتمام دورهء راهنمایی تحصیلی ترک تحصیل می‏کنند.

۲-حدود ۹۲ درصد پسران و ۹۲ درصد دختران ورودی به دبستان می‏توانند به پایهء پنجم ابتدایی،قبل از ورود به پایهء پنجم دبستان ترک تحصیل می‏کنند و احتمالا در آینده به گروه‏ بی‏سوادان خواهند پیوست.بررسی‏های تکمیلی نشان می‏دهد در صورت استمرار این‏ وضعیت،درصد اشتغال به تحصیل ویژهء سنی ۱۰-۶ ساله‏ها هیچ گاه از ۹۸ درصد بیش‏تر نخواهد شد.

۳-گرچه نرخ ارتقا برای دختران تقریبا در همه پایه‏ها بیش از پسران است،در دورهء ابتدایی احتمال ترک تحصیل کردن آن دسته از دختران که به پایهء بالاتر ارتقا نمی‏یابند، بیش از احتمال ترک تحصیل کردن پسرانی است که به پایهء بالاتر راه پیدا نمی‏کنند.

۴-نرخ ماندگاری در دورهء راهنمایی تحصیلی برای دختران بیش از پسران است.به‏ عبارت دیگر،احتمال این‏که این دانش آموزی که وارد دورهء راهنمایی تحصیلی می‏شود،موفق‏ به اتمام این دوره شود،در مورد دختران بیش از پسران است.

۵-جالب توجه است که حتی در پایهء اول دبستان،ترک تحصیل وجود دارد و میزان آن‏ نیز نسبت به سایر پایه‏های دورهء ابتدایی بسیار زیاد است.براساس نمودار نرخ‏ ماندگاری حدود ۳ درصد پسران و حدود ۳ درصد دختران ورودی به اول دبستان قبل از ورود به کلاس دوم مدرسه را ترک می‏گویند.

۶-دورهء راهنمایی تحصیلی-چه در مورد پسران و چه در مورد دختران-سهم‏ بیش‏تری از ترک تحصیل‏کنندگان را به خود اختصاص می‏دهد.به خصوص در پایهء اول‏ راهنمایی،میزان ترک تحصیل‏کنندگان بسیار قابل تأمل است؛با توجه به این‏که دانش‏ آموزانی که وارد اولین پایهء یک دورهء تحصیلی می‏شوند،قاعدتا باید به اتمام دوره‏ علاقه‏مند باشند.علت اصلی ترک تحصیل در دورهء راهنمایی را باید در نارسایی خدمات‏ آموزشی جست‏وجو کرد.

۷-پایه‏های مرزی(اول و آخر)هریک از دوره‏های تحصیلی-چه در مورد دختران و چه در مورد پسران-سهم بیش‏تری از ترک تحصیل‏کنندگان را نسبت به پایه‏های میانی به‏ خود اختصاص می‏دهند.

در مورد پایه‏های اول دبستان و اول راهنمایی علت این امر شاید جدید بودن محیط آموزشی(مدرسه،دوستان،معلمان و…)باشد که در این صورت،کاهش حجم کتب‏ درسی و توجه بیش‏تر به مأنوس کردن دانش آموزان با محیط جدید-به ویژه در ماه اول

سال تحصیلی-می‏تواند مشکل را تا حدودی حل کند.تغییر ناگهانی برنامه‏های درسی در گذر از یک دورهء تحصیلی به دورهء دیگر می‏تواند عامل دیگر و مهمی برای این پدیده باشد که هماهنگی هرچه بیشتر در برنامه‏ریزی درسی و آموزشی این مشکل را تا حد زیادی‏ مرتفع می‏سازد.در مورد پایه‏های آخر(پنجم دبستان و سوم راهنمایی)شاید بتوان علت را در ویژگی‏های امتحانات پایان دوره جست‏وجو کرد.

۸-مقایسهء نمودارهای نرخ ماندگاری سال ۷۱-۷۰،سال ۷۶-۷۵ و سال ۷۸-۷۷ نشان می‏دهد که نرخ ماندگاری طی سال‏های اخیر نسبت به سال‏های گذشته(سال‏های‏ ۷۰ تا ۷۵)افزایش چشم‏گیری داشته و این امر احتمالا به دلیل تسهیل در شرایط ارتقا و تغییر آیین نامه‏های امتحانی بوده است.

نمودار شماره ۳:

مقایسه شاخص نرخ ماندگاری دوره ۸ ساله آموزش عمومی در سال ۷۸-۱۳۷۷

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

نمودار شماره ۴:

مقایسه شاخص ماندگاری دوره ۸ ساله آموزش عمومی در سالهای ۱۳۷۷ و ۱۳۷۵ و ۱۳۷۰

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

ت-تعداد و درصد مردودی

تعداد مردودین دوره‏های ابتدایی و راهنمایی تحصیلی طی سال‏های مورد مطالعه در جدول‏های شمارهء ۳ و ۴ ارائه شده است.

جدول شمارهء ۳-تعداد مردودین(به هزار نفر)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

جدول شماره ۴-درصد مردودی

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

با توجه به این جدول می‏توان گفت:

۱-در سال تحصیلی ۷۸-۷۷ بیش از ۰۰۰/۱۶۰/۱ هزار نفر از دانش آموزان دوره‏های‏ ابتدایی و راهنمایی تحصیلی مردود شده‏اند که حدود ۴۴۷ هزار نفر از آنها مردودان دورهء ابتدایی و بقیه،مردودین دورهء راهنمایی بوده‏اند.تعداد زیاد مردودین،ضرورت توجه به‏ پژوهش در زمینهء علل و عوامل مردودی و ارائه طرح‏هایی برای کاهش آن را گوشزد می‏کند.

۲-بررسی‏ها نشان می‏دهند که حدود یک سوم کل مردودان دورهء ابتدایی،مردودان‏ پایهء اول دبستان هستند.در شرایطی که به اعتقاد اکثر صاحب نظران،مردودی در دورهء ابتدایی لطمه‏های جبران‏ناپذیری را در پی دارد،وجود مردودی در پایهء اول به هیچ وجه‏ قابل توجیه نیست.

۳-در سال تحصیلی ۷۸-۷۷ حدود ۲/۵ درصد دانش آموزان دورهء ابتدایی و ۹/۱۳ درصد دانش آموزان دورهء راهنمایی و در مجموع،۵/۸ درصد کل دانش آموزان دورهء آموزش و پرورش عمومی مردود شده‏اند و درصد مردودی پسران در مقایسه با دختران‏ بیش‏تر بوده است.

۴-در سال تحصیلی ۷۷-۷۶ از تعداد مردودین به میزان کم سابقه‏ای-یعنی حدود ۰۰۰/۳۰۰ نفر-نسبت به سال ۷۶-۷۵ کاسته شده است.این امر احتمالا به دلیل تغییر شرایط قبولی،حذف امتحانات نهایی پنجم دبستان و اصطلاحات مشابه در مقررات امتحانی‏ بوده است.

۵-در طی سال‏های ۷۱-۷۰ تا ۷۸-۷۷ ضمن این‏که درصد مردودی پسران از درصد مردودی دختران همواره بیش‏تر بوده،سال به سال شکاف بین درصد مردودی آنها افزایش‏ یافته است؛به طوری که نمودار شاخص نسبت درصد مردودی پسران به درصد مردودی‏ دختران همواره صعودی است،(نمودار ۵)این امر ضرورت انجام پژوهش در مورد علل و عوامل این معضل و یافتن راهکارهایی برای حل آن را به سیاست‏گذاران آموزش و پرورش گوشزد می‏کند.

ث-تعداد و درصد تارکان تحصیل از مردودان

تعداد و درصد تارکان تحصیل از مردودین در جدول شمارهء ۵ و ۶ نمایان است(به‏ دلیل ناچیز بودن تعداد تارکان تحصیل ضمن سال و تارکان تحصیل از قبول شدگان،این‏ تعداد مورد محاسبه قرار نگرفته است).

جدول شمارهء ۵-تعداد تارکان تحصیل از مردودان(به هزار نفر)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

نمودار شماره ۵:

نسبت درصد مردودی پسران به درصد مردودی دختران(آموزش عمومی)

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

جدول شمارهء ۶-درصد تارکان تحصیل از مردودان

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

با توجه به جداول داده شده می‏توان گفت:

۱-حدود ۳۰۰ هزار نفر از مردودان سال تحصیلی ۷۸-۷۷(در مجموع ۲۵ درصد کل‏ مردودان)از ادامهء تحصیل در سال ۷۹-۷۸ منصرف شده و ترک تحصیل را ترجیح داده‏اند (در مجموع ۲۵ درصد کل مردودان).به نظر می‏رسد عامل اصلی ترک تحصیل در جامعهء ایران مردودی است و با کاهش آن ترک تحصیل نیز به میزان قابل توجهی کم خواهد شد.

۲-بررسی نمودار درصد تارکان تحصیل از مردودان نشان می‏دهد که از سال تحصیلی‏ ۷۱-۷۰ تا سال ۷۶-۷۵ گرایش مردودان به ترک تحصیل سال به سال بیش‏تر شده است. البته تدبیری که در سال تحصیلی ۷۷-۷۶ اتخاذ شده توانسته است درصد تارکان تحصیل‏ را به میزان قابل توجهی کاهش دهد.

۳-تسهیل شرایط ارتقا در سال تحصیلی ۷۷-۷۶(اعمال تک ماده و اصطلاحات جزئی‏ دیگر)و سایر اقدامات احتمالی نزدیک به ۳۰۰ نفر از تعداد مردودان کاسته است.در عین حال،در نتیجهء این امر نزدیک،به ۱۳۰ هزار نفر از تعداد تارکان تحصیل از مردودان کم شده و درصد تارکان تحصیل به ۲۴ درصد تنزل یافته است.به نظر می‏رسد برخلاف تصور عمومی مبنی بر این‏که ضعیف‏ترین دانش آموزان ترک تحصیل می‏کنند، عمدهء ترک تحصیل‏کنندگان،دانش آموزان مردودی نزدیک به قبولی هستند.شاید علت‏ این امر آن باشد که دانش آموزانی که به دلیل عدم احراز نمرهء قبولی در تعداد زیادی از

مواد درسی مردود می‏شوند،هم خود و هم خانواده‏شان انتظار کارنامهء مردودی را دارند و نشستن در کلاس سال قبل و تکرار پایه را می‏پذیرند اما دانش آموزانی که به دلیل عدم کسب‏ نمرهء قبولی در یک یا چند مادهء درسی معدود مردود می‏شوند،تصور می‏کنند مطالب‏ درسی سال گذشته را آموخته‏اند و به تکرار پایه نیازی ندارند و در نتیجهء این سرخوردگی‏ ترک تحصیل می‏کنند.در صورتی که پژوهش‏های تکمیلی این ادعا را ثابت کند،لازم است‏ دانش آموزانی که در مرز قبولی قرار می‏گیرند،به صورت مشروط یا قطعی به کلاس بالاتر ارتقا داده شوند.

یافته‏های اساسی و پیشنهادها

۱-این بررسی نشان داد که نزدیک‏به‏یک سوم دانش آموزان ورودی به دبستان قبل از اتمام دورهء راهنمایی تحصیلی که ترک تحصیل می‏کنند و مادامی که در دوره‏های ابتدایی و راهنمایی تحصیلی مردودی و ترک تحصیل وجود دارد،هدف تعمیم آموزش عمومی‏ برای کلیهء کودکان لازم التعلیم شعاری بیش نخواهد بود.لازم است در زمینهء پایین بودن‏ کارایی و یافتن راهکارهای اساسی برای اصلاح وضعیت موجود پژوهش‏های مستمر انجام‏ گیرد.

۲-بیش‏ترین درصد مردودی در دورهء ابتدایی به پایهء اول اختصاص دارد و حدود ۳ درصد دانش آموزان پایهء اول قبل از ورود به پایهء دوم ترک تحصیل می‏کنند.مردودی و ترک تحصیل به ویژه در پایهء اول ابتدایی به هیچ وجه قابل توجیه نیست و ضرورت اقدام‏ عاجل سیاست‏گذاران آموزشی را برای رفع این معضل گوشزد می‏کند.

۳-درصد مردودی پسران طی هشت سال اخیر،همواره بیش از دختران بوده و شکاف بین‏ دختر و پسر نیز دائما افزایش یافته است.ادامهء این وضعیت لطمات جبران‏ناپذیری را در آینده به دنبال خواهد داشت.انجام پژوهش در مورد علل این پدیده باید مورد توجه‏ پژوهشگران قرار گیرد.

۴-حدود ۲۵ درصد مردودان دورهء آموزش عمومی،ترک تحصیل را بر ادامهء آن‏ ترجیح می‏دهند و احتمالا از بین مردودان،گروهی که در مرز قبولی قرار دارند بیش‏تر در معرض ترک تحصیل هستند.اگر پژوهش‏های تکمیلی مؤید این فرضیه باشد،تغییر در شرایط قبولی در آیین نامهء امتحانات اجتناب ناپذیر خواهد بود.

۵-با توجه به تعداد زیاد مردودان و تکرارکنندگان،درصد قابل توجهی از دانش آموزان‏ هر کلاس افرادی با سنین بالا خواهند بود که این امر می‏تواند معضلات تربیتی بسیاری را در مدارس به وجود آورد پیشنهاد می‏شود برای جبران عقب ماندگی تحصیلی دانش آموزان

در نظام آموزشی کشور تدابیر لازم اندیشیده شود.

۶-با توجه به تعداد زیاد تارکان تحصیل و ماهیت غربال‏کنندگان نظام،سطح سواد افراد بزرگ سال جامعه پایین است.بنابراین،باید با ایجاد شرایط ویژه‏ای از قبیل جهش دوره‏ای- که طی آن بزرگ سالان می‏توانند مثلا هر دورهء تحصیلی را در یک سال بگذرانند-و نظام‏ آموزشی و برنامه‏های درسی ویژهء بزرگ سالان و نظایر آن نسبت به ایجاد انگیزهء ادامه‏ تحصیل و افزایش سطح سواد در این قشر اقدام کرد.

۷-سخن پایانی این‏که باید با انجام دادن پژوهش‏های مستمر در مورد علل و عوامل افت‏ تحصیلی در جامعهء ایران و اتخاذ تدابیر مناسب،دو آفت مردودی و ترک تحصیل را هرچه‏ سریع‏تر از نظام آموزش و پرورش عمومی کشور زدود.لازم است شرایطی ایجاد شود که‏ کودکان به جای مواجهه با شکست تحصیلی،در مدارس با تجربه‏های موفق روبرو شوند و با اعتماد به نفسی که کسب می‏کنند در بزرگ سالی در حل مشکلات زندگی خود و جامعه‏ سربلند باشند.

منابع و مآخذ

(۱)-کتاب‏ها و مقاله‏های زیادی در مورد آثار مردودی و ترک تحصیل نوشته شده است.

در این زمینه مطالعهء گزارش زیر که توسط دبیر خانه شوای عالی آموزش و پرورش به فارسی نیز ترجمه‏ شده است،توصیه می‏شود.

UNESCO/wasted opportunites,1998

(۲)-برای آشنایی با شرایط ارتقا به کلاس بالاتر در نظام‏های آموزشی جهان مراجعه شود به:

عزیز زاده،هادی،نظام‏های آموزشی جهان با تأکید بر امتحانات و شرایط ارتقای تحصیلی دانش آموزان، دبیر خانهء شورای عالی آموزش و پرورش،۱۳۷۶.

برگرفته از دایره المعارف:

, Postletwaite”International Encylopedia of national systems of education 2 nd Edition”Pergamon press,1995.

(۳)-امین فر،مرتضی؛افت تحصیلی یا اتلاف در آموزش و پرورش،فصلنامهء تعلیم و تربیت،پاییز و زمستان‏ ۱۳۶۵،ص ۲۰.

(۴)-برای آشنایی بیش‏تر با نحوهء محاسبهء شاخص‏ها در الگوی جریان دانش آموزی مراجعه شود به:

عزیز زاده،هادی؛کارایی داخلی نظام آموزشی کشور،فصلنامهء تعلم و تربیت،زمستان ۱۳۶۹، ص ۸۱ تا ۹۸.

Unesco,IIEP,”Internal efficiency of an Educational system,”2000

(۵)-برای آشنایی با شاخص‏های اندازه‏گیری کارایی درونی در نظام‏های واحدی مراجعه شود به:

عزیز زاده،هادی و جمیله ماشینی؛شاخص‏های اندازه‏گیری کارایی درونی نظام جدید آموزش متوسطه، فصلنامهء تعلیم و تربیت،۱۳۷۴

(۶)-برای آشنایی بیش‏تر و تمرین دربارهء نحوهء استفاده از شاخص‏های مذکور مراجعه شود به:

عزیز زاده،هادی و هوشنگ برزگر؛الگویی برای محاسبهء تعداد تارکان تحصیل،فصلنامهء تعلیم و تربیت، تابستان ۱۳۷۰.

پایان مقاله